Stepan Bandera

Stepan Bandera to nazwisko powszechnie znane. Nie tylko na Ukrainie, ale także daleko poza jej granicami. To nazwisko przeraża ludzi, napawa dumą, a czasami jest używane do utożsamiania "Bandery" z "Ukraińcami". Niektórzy postrzegają Stepana Banderę jako bohatera narodowego, inni jako terrorystę, jeszcze inni jako część kultury pamięci, mit lub legendę. Spróbujmy dowiedzieć się, kim on był. Jakim był człowiekiem i czym stał się dla nas dzisiaj.

Biografia

Stepan Bandera urodził się 1 stycznia 1909 r., w piątek, we wsi Stary Uhryniw. W tamtym czasie była to część Cesarstwa Austro-Węgierskiego, obecnie rejon kałuski obwodu iwanofrankowskiego.

Urodzony na przełomie wieków, w czasach rozpadu imperiów, gdy ziemie ukraińskie były podzielone między państwo polskie i radzieckie, był świadkiem trafienia pociskiem we własny dom, prześladowań ojca za przywiązanie do idei ukraińskiej i czterokrotnego przejścia linii frontu przez jego wieś. A wszystko to przed ukończeniem 10 roku życia.

Rodzina.

Ojciec Stepana Bandery, ojciec Andrij, był kapłanem Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego, byłym kapelanem i znaną postacią publiczną i polityczną. Matka Myroslava była córką księdza Kościoła greckokatolickiego. Oprócz Stepana mieli jeszcze siedmioro dzieci: Martę, Ołeksandra, Wołodymyra, Wasyla, Oksanę, Bohdana i Myrosławę (która zmarła jako niemowlę).

W tamtych czasach księża greckokatoliccy byli nie tylko postaciami religijnymi, ale często stawali się przywódcami społecznymi i politycznymi, którzy gromadzili wokół siebie ludzi. Bandera miał w domu dużą bibliotekę, często odwiedzali go goście, panowała proukraińska atmosfera, dużo rozmawiano o przyszłości i przeszłości.

Stepan Bandera wspomina w swojej autobiografii My Life's Work (1959), że: "Od listopada 1918 roku życie naszej rodziny było naznaczone wydarzeniami w budowie ukraińskiego życia państwowego i wojną o niepodległość. Mój ojciec był ambasadorem w parlamencie Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej — Ukraińskiej Radzie Narodowej w Stanisławowie i brał aktywny udział w kształtowaniu życia na Kałuszu. Szczególny wpływ na krystalizację mojej świadomości narodowej i politycznej miały wielkie uroczystości i ogólna animacja zjednoczenia ZUNR z Ukraińską Republiką Ludową w jedno państwo w styczniu 1919 roku".

W tej samej autobiografii (napisanej w Monachium, w próżnej nadziei na uzyskanie wizy do Stanów Zjednoczonych, ale to było później) Stepan Bandera napisał, że jego ojciec był jednym z organizatorów zamachu stanu w obwodzie kałuskim i utworzył podziemne grupy wojskowe z miejscowych chłopów:

"W październiku-listopadzie 1918 roku, jako niespełna dziesięcioletni chłopiec, przeżywałem ekscytujące wydarzenia związane z odrodzeniem i budową państwa ukraińskiego. Mój ojciec należał do organizatorów zamachu stanu w obwodzie kałuskim (wraz z doktorem Kurowcem)... W każdej wsi on (Kurovets) miał swoich pełnomocników, dla których słowo ich przywódcy było prawem. Jego aparat organizacyjny działał jak w zegarku".

Andrij Bandera był kapelanem Ukraińskiej Armii Galicyjskiej (UGA) w latach 1919-1920, służąc na Naddnieprzu. Wiosną i latem 1919 r. rodzina Bandery ewakuowała się do rodziny jego ciotki ze strony matki we wsi Yaholnytsi (obecnie Yahilnytsi), niedaleko Czortkowa. Podróż nie była łatwa, ale ojciec Andrij obawiał się prześladowań ze strony polskich władz. W drodze powrotnej Myrosława Bandera zachorowała, a przepracowanie i brak terminowej opieki medycznej doprowadziły do rozwoju gruźlicy. W wieku 31 lat Myroslava zmarła, pozostawiając siedmioro dzieci.

Ojciec Andrij został aresztowany po powrocie do Starego Uhrynowa, ale został obroniony przez kapitułę UGCC we Lwowie, a następnie zwolniony. Jednak teraz życie Bandery było pod ścisłą obserwacją polskiej policji.

Lata dzieciństwa

Dzieciństwo Stepana Bandery przypadło na okres I wojny światowej, walki narodowowyzwoleńczej w latach 1917-1920 i początków UWO (Ukraińskiej Organizacji Wojskowej).

Ukraińska Organizacja Wojskowa (UWO) była jedną z kluczowych organizacji ukraińskiego ruchu narodowego w pierwszej połowie XX wieku. Odegrała ważną rolę w walce o niepodległość Ukrainy od końca I wojny światowej do lat 30. XX wieku. Została założona we wrześniu 1920 roku w Pradze, pod przywództwem Jewhena Konowalca. Celem UVO było przygotowanie do walki zbrojnej o niepodległość Ukrainy i obrona jej praw na arenie międzynarodowej.

W ich wsi nie było szkoły podstawowej, ponieważ był to okres I wojny światowej, linia frontu okresowo przechodziła przez Stary Uhryniów, a szkoła była zamknięta i chłopiec uczył się u starszych krewnych. Uczył się całkiem nieźle, bo udało mu się zdać egzaminy do gimnazjum w Stryju i jesienią 1919 r. kontynuował tam naukę. W tym czasie wszystkie przedmioty w gimnazjach były wykładane po polsku. Była to część imperialnej polityki Polski na okupowanych terytoriach. Fakt ten bardzo oburzył młodego Banderę.

Chłopiec rysował w zeszytach i książkach ukraińskie trójzęby, śpiewał ukraińskie piosenki, organizował rówieśników i drażnił władze okupacyjne.

Istnieją informacje,że w 1920 roku (w wieku 11 lat!) Bandera został pobity przez polskich policjantów za narysowanie trójzębu w zeszycie. Ale to nie przestraszyło młodego buntownika, tylko dało mu do myślenia.

Kiedy Stepan Bandera poznał historię Olgi Basarab, łączniczki Jewhena Konowalca, która zmarła w wyniku tortur polskiej policji, ale nie opowiedziała swojej historii, miał 14 lat. W tym samym czasie zaczął testować samego siebie, wkładając igły pod palce, bijąc się kijami i przywiązując do góry nogami do drzewa. Kiedy rodzina zapytała go, dlaczego się torturuje, Bandera odpowiedział, że musi być gotowy, ponieważ pewnego dnia będzie torturowany jeszcze bardziej.

Stepan został zapamiętany jako niski mężczyzna o dziwnym sposobie chodzenia, upartym usposobieniu i dobrym poczuciu humoru. Jego chód był nietypowy z powodu przewlekłego reumatyzmu stawów. Choroba ta uniemożliwiła mu nawet wstąpienie do Plast. Ale nie bez powodu wszystkie wspomnienia o Stepanie Andrijowyczu odnotowują jego upartą naturę jako jedną z jego charakterystycznych cech osobowości, nawet w dzieciństwie.

Uczęszczał do różnych klubów sportowych i teatralnych, chóru, hartował ciało i umysł, a przy trzeciej próbie wstąpił do Plast. Tam nadano mu przydomek "Baba". Z tego wydarzenia pozostały wspomnienia: podczas jednej z wycieczek Plastu młody Bandera nieustannie żartował, śpiewał i przerywał ciszę, śpiewając swoim basem: "Kuren został stworzony dla nas, nie potrzebujemy kobiet! ". I tak to szło. Oczywiście później miał inne pseudonimy i tajemnicze imiona: Lis, Mały, Ataman, Szary... Ale to było później.

Stepan lubił też szachy, piłkę nożną, koszykówkę (miał 159 cm wzrostu) i zawody sportowe. Grał na mandolinie, gitarze i bębnie, dobrze śpiewał, komponował kołomyje i umiał organizować wokół siebie ludzi. Wszędzie, gdzie mieszkał, organizował czytelnie, kluby i teatry.

Młodzież

Po ukończeniu gimnazjum w Stryju Stepan Bandera wstąpił na Politechnikę Lwowską, aby studiować agronomię.

We wspomnianej autobiografii napisał: "W latach studenckich brałem aktywny udział w zorganizowanym ukraińskim życiu narodowym", a w międzyczasie studiował. Bandera był członkiem "Plastu" (do czasu jego delegalizacji w 1930 r.), stowarzyszenia studentów politechniki "Osnova" (Podstawa), stowarzyszeń "Osvita", "Luh", "Sokil-Batko" (Sokół-Ojciec)Był członkiem zarządu Koła Studentów-Rolników, Towarzystwa "Rolnik", Ukraińskiego Klubu Sportowego (USC), Towarzystwa Sympatyków Oświaty, "Rodzimej Szkoły", należał do oddziału Towarzystwa Naukowo-Pedagogicznego im. Petra Mohyły. Od 1927 r. należał do UWO, a w latach 1929-30 do OUN, następczyni UWO.

OUN — Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów, która zaczęła powstawać w latach 1926-1929.

W tym czasie w życiu politycznym ukraińskiego ruchu nacjonalistycznego pojawiły się dwa nurty: założyciele i przywódcy UWO z lat 20. wyszli z cienia i przeszli do sfery legalnego życia społecznego i legalnych metod walki, podczas gdy znacznie odmłodzona część organizacji zeszła do podziemia, a nowe kadry utworzyły nowe nurty. Zamiast pracy wojskowej i organizacyjnej, która jest nieodłącznym elementem nazwy tej struktury, stopniowo przechodziła ona do tajnych akcji bojowych i przekształcała się w bojową organizację konspiracyjną. Dołączyły do niej inne organizacje patriotyczne o podobnych poglądach i cała rewolucyjna proukraińska młodzież.

Kiedy Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów (OUN) zaczęła się formować, UWO wykorzystała ją jako źródło i tygiel dla młodych kadr, zachowując jednocześnie swoje role przywódcze. Na czele ukraińskich nacjonalistów stał Jewhen Konowalec, dowódca Ukraińskiej Organizacji Wojskowej. UWO stopniowo rozpadła się, a OUN stała się jej praktycznym następcą.

Stepan Bandera starał się rozwijać siebie i wszystkich wokół, nieustannie podkreślając potrzebę nauki. Nie porzucił praktyk hartowania ciała i woli, dużo spacerował, grał w teatrach, śpiewał, organizował spotkania.

Istnieje opowieść, że kiedy przybył do wioski i nie zobaczył czytelni, zapytał, dlaczego jej nie ma. Powiedziano mu, że Polacy nie pozwalają mu wycinać drzew i nie ma z czego zbudować czytelni. Stepan odpowiedział: "Po co jest noc?" i pomógł zbudować czytelnię, przynosząc w nocy drewno ze swoim przyjacielem.

W 1930 r. zorganizował konne powitanie metropolity Andreja Szeptyckiego w Kałuszu. Polska policja próbowała temu zapobiec i sprowadziła wielu ludzi, aby nie dopuścić koni, ale w odpowiednim momencie Stepan wydał komendę: "Galop!" i grupa jeźdźców powitała Andrieja Szeptyckiego zgodnie z planem. Jednak po tym Ojciec Andrey Bandera i Stepan zostali aresztowani przez polską policję, ale później zwolnieni.

Uwięzienie

Jak Państwo widzą, światopogląd Stepana Bandery został ukształtowany przez wojny i rewolucje. Należał do pokolenia, które ze względu na wiek nie zdążyło wziąć udziału w ukraińskiej walce wyzwoleńczej UPR i ZUNR, ale nie chciało pogodzić się z jej klęską. Utworzenie niepodległej Ukrainy stało się dla nich sprawą życia. W reakcji na polską politykę okupacyjną na zachodniej Ukrainie masowo powstawały podziemne organizacje proukraińskie, a UWO powstała jeszcze wcześniej, za granicą, z ukraińskich weteranów.

W 1927 r. Stepan Bandera wstąpił w szeregi Ukraińskiej Organizacji Wojskowej. Początkowo pracował w wydziale wywiadu, a następnie w wydziale propagandy. Kolportował podziemne wydawnictwa (ukraińskie gazety, broszury i książki drukowane za granicą i potajemnie przemycane na Ukrainę), szkolił i organizował akcje, bojkotował polskie firmy.

W latach 1928-1930 pisał satyry pod pseudonimem Matvii Hordon dla humorystycznego czasopisma "Duma Narodu". Organizował akcje upamiętniające poległych i 10. rocznicę powstania ZUNR, kolportował ulotki UWO, wygłaszał przemówienia i grał ukraińskie pieśni na zebraniach. Za to został ponownie aresztowany przez polską policję pod koniec grudnia 1928 r. i przetrzymywany w areszcie przez 4 dni.

Grupy nacjonalistyczne pojawiły się na całej Ukrainie w latach trzydziestych XX wieku i stopniowo połączyły się w jedną strukturę, Organizację Ukraińskich Nacjonalistów (OUN ), która została oficjalnie utworzona 2 lutego 1929 roku. Członkowie OUN dążyli do osiągnięcia swojego głównego celu poprzez rewolucję narodową, zbrojne powstanie przeciwko polskiej i sowieckiej okupacji. Inne metody walki nie zostały odrzucone, ale były organicznie wykorzystywane w złożonej sieci kroków podejmowanych przez organizację na drodze do celu. A celem OUN było niepodległe państwo ukraińskie. Stepan Bandera podzielał te aspiracje i wstąpił do organizacji, a później został szefem Krainy Wykonawczej (organu wykonawczego) OUN na zachodniej Ukrainie.

W tym czasie polska policja wielokrotnie aresztowała i więziła Banderę:

• 1928 — we wsi Uhryniw Staryj za działalność antypaństwową;
• 1930 — za antypolską propagandę;
• 1931 — trzykrotnie: osadzony w więzieniu w Krakowie; w związku z zabójstwem agenta polskiej policji Jewhena Bereżnickiego; za "próbę" przekroczenia granicy polsko-czeskiej;
• 1932 — także trzykrotnie: w związku z próbą zabójstwa komisarza brygady policji politycznej Emiliana Czechowskiego; zatrzymany w mieście Cieszyn; we Lwowie w związku z napadem na pocztę w Horodku;
• 1933 — ponownie trzykrotnie: za atak na dyrektora Gimnazjum Akademickiego Iwana Babija; w mieście Tiacziw podczas podróży ze Lwowa do Gdańska; wraz z bratem Bohdanem przez dwa dni za kolportaż ulotek we wsi Lisnowyczi w powiecie stryjskim.
• 14 czerwca 1934 r. — rano w Domu Akademickim we Lwowie aresztowano większość kierownictwa OUN, w tym Stepana Banderę. Był to początek dwóch głośnych procesów — w Warszawie i we Lwowie.

Bandera był przesłuchiwany od 9 rano 6 sierpnia do 8 wieczorem 11 sierpnia 1934 roku, bez możliwości snu i odpoczynku. Przez cały czas śledztwa pozostawał zakuty w kajdany. Stepan Bandera przewidział taki rozwój wydarzeń już jako dziecko, więc miał pewne przygotowanie moralne i stał się przykładem wytrwałości i godności dla innych więźniów.

Podczas śledztwa Bandera przedstawił wiarygodne wymówki i zaprzeczył wszystkim zarzutom. Policja dysponowała jednak niepodważalnymi dowodami przeciwko niemu: 418 oryginałami i 2055 kopiami dokumentów organizacyjnych OUN (tzw. archiwum Senyka) oraz kilkoma zeznaniami.

Po trzech miesiącach przesłuchań Bandera przyznał, że był szefem Obwodowego Komitetu Wykonawczego OUN, ale to było wszystko, do czego się przyznał. Ponadto po procesach warszawskim i lwowskim, w których uczestniczyli dziennikarze prasy międzynarodowej, stał się wybitną postacią polityczną, ludową legendą i symbolem niezłomnej walki. Już wtedy dwudziestotrzyletni Stepan Bandera był tematem piosenek.

Proces warszawski

Po zabójstwie polskiego ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego, który został skazany za politykę pacyfikacji Galicji, polska policja aresztowała ponad 800 osób między czerwcem a listopadem 1934 roku.

Pacyfikacja Małopolski Wschodniej — represje wobec ukraińskiej ludności Galicji, które trwały jesienią 1930 r. i którym towarzyszyły masowe aresztowania, rewizje, rabunki, zniewagi, pobicia i morderstwa, zamykanie i niszczenie ukraińskich instytucji w Galicji. Rezultatem była znaczna radykalizacja ukraińskiego ruchu oporu na zachodniej Ukrainie.

Decyzja o pacyfikacji zapadła 1 września 1930 r. po konsultacjach prezydenta Józefa Piłsudskiego z ministrem spraw wewnętrznych Bronisławem Pierackim.

Stepan Bandera był jednym z aresztowanych o świcie 14 czerwca 1934 roku. Podczas procesu w Warszawie on i jego przyjaciele oraz współpracownicy mieli okazję stanąć nie tylko przed polskim wymiarem sprawiedliwości, ale także przed społecznością międzynarodową. I tę szansę w pełni wykorzystali.

Podczas procesu ukraińscy nacjonaliści wyjaśniali swoje stanowisko polityczne, podkreślali odrębność narodu ukraińskiego, języka i kultury, uzasadniali potrzebę walki o swoje interesy narodowe i wysoką wartość ich walki dla osiągnięcia celu. Oskarżali również Polskę o represjonowanie narodu ukraińskiego. A międzynarodowi dziennikarze drukowali te przemówienia dla szerokiej publiczności.

Stepan Bandera udowodnił, że jest prawdziwym liderem, który inspirował i wspierał każdego Ukraińca na sali sądowej i poza nią. To, co miało być procesem dla ukraińskich nacjonalistów, stało się platformą do wyrażania swoich idei szerokiej publiczności i moralnym zwycięstwem.

Po dwumiesięcznym procesie w Warszawie, sąd skazał Stepana Banderę na karę śmierci, która później została zamieniona na dożywocie na mocy rządowej amnestii.

Na początku marca trafił do więzienia na Świętym Krzyżu (koło Kielc), a następnie do więzienia mokotowskiego (na czas rozpatrywania jego odwołania w Warszawie). W tym samym czasie władze polskie utworzyły obóz koncentracyjny w Berezie Kartuskiej, w którym przetrzymywano ponad 120 członków OUN.

Proces lwowski

Po Procesie Warszawskim członkowie OUN, a w szczególności Stepan Bandera, ostatecznie stali się terrorystami w oczach polskiej propagandy. Ale niuans polega na tym, że tymi samymi terrorystami dla Austro-Węgier kilka lat wcześniej byli przywódcy państwa polskiego współcześni opisywanym wydarzeniom (Józef Piłsudski). Rewolucja narodowa (nie tylko ukraińska) w tamtym czasie i w tamtych okolicznościach posługiwała się terrorem okupanta jako jednym z narzędzi walki.

Po procesie warszawskim nastąpił proces lwowski, który również stał się forum wyrażania programu OUN.

Ilustruje to jedno ze wspomnień prawnika Stepana Szuchewycza. Wspomina on, że na początku procesu Stepan Bandera został wprowadzony na salę jako ostatni, a wszyscy oskarżeni wstali, aby powitać Przywódcę słowami: "Chwała Ukrainie!". Reszta sali wstała za nimi:

"Podnieśli się jakoś mechanicznie w przekonaniu, że na salę wszedł dwór lub jakiś wysoki polski dygnitarz. W ten sposób cała sala — jak jeden mąż — wstała, by oddać cześć młodemu Stepanowi Banderze, gdy ten wchodził na salę. "Proszę pana — powiedziałem potem do radnego Tynki — dziwi się pan, że Ukraińcy słuchają Bandery, skoro pan sam oddaje mu ten sam honor: wszyscy wstajecie, gdy wchodzi na salę sądową.

Sąd skazał Stepana Banderę na dożywocie. Jednocześnie jednak uczynił go jednym z najpopularniejszych bohaterów ludowych, symbolem oporu i nadziei na odrodzenie narodowe.

To właśnie wtedy, w połowie lat trzydziestych, podczas procesów warszawskiego i lwowskiego, zaczął kształtować się rewolucyjny mit, który na początku lat czterdziestych pozwolił OUN stać się wiodącą siłą polityczną na Ukrainie.

Osadzenie w polskich więzieniach

2 lipca 1936 r. Bandera został przewieziony do więzienia w Warszawie, a następnego dnia z powrotem na Święty Krzyż. Okres uwięzienia Stepana Bandery w polskich więzieniach jest wciąż słabo poznany.

Idąc za przykładem Bandery, wszyscy uwięzieni członkowie OUN musieli dobrze wykorzystać swój czas: ciężko się uczyć i ukończyć studia wyższe, a ci, którzy nie mieli wykształcenia, musieli zdobywać wiedzę od poziomu podstawowego. On sam zajmował się samokształceniem, codziennymi ćwiczeniami fizycznymi, chodził do spowiedzi i zorganizował chór. Wszystko to w bardzo niesprzyjających warunkach moralnego i fizycznego ucisku i ograniczeń; Stepan Bandera spędził część swojego uwięzienia w oddzielnej celi.

W 1936 r. OUN próbowała uwolnić Stepana Banderę z więzienia. Polscy agenci dowiedzieli się o tym i do czerwca 1937 r. wysłali więźniów OUN do innych więzień w Polsce, poprawili system bezpieczeństwa i przenieśli Banderę do izolatki.

W połowie stycznia 1937 r. w polskich więzieniach wprowadzono reformy, które ograniczyły paczki żywnościowe od krewnych dla więźniów i jeszcze bardziej pogorszyły warunki. W proteście Bandera i inni członkowie OUN zorganizowali 16-dniowy strajk głodowy. Kilkakrotnie organizował strajki głodowe, a administracja więzienna karmiła go przez rurkę nosową, co doprowadziło do kontuzji, którą Bandera później leczył w Niemczech.

Na przełomie 1937 i 1938 r. Stepan Bandera został przeniesiony do więzienia we Wronce koło Poznania. Próbowano zorganizować jego ucieczkę stamtąd, ale we wrześniu 1938 r. polska policja aresztowała 11 uczestników przygotowań do wyzwolenia, a w grudniu oni również zostali skazani na więzienie.

W maju 1938 r. miało miejsce kolejne ważne wydarzenie: 23 maja Jewhen Konowalec, szef Przywództwa, został zamordowany w Rotterdamie.

Po tych wydarzeniach Stepan Bandera został przeniesiony do więzienia w mieście Berestia (obecnie Brześć, Białoruś), gdzie został umieszczony w jeszcze ściślejszej izolacji. A potem Niemcy zaatakowały Polskę w ramach II wojny światowej.

Bandera podczas II wojny światowej

Wśród wojskowego chaosu nacjonalistyczni więźniowie pomogli uwolnić Stepana Banderę z izolatki i udali się z nim na południowy zachód, z Brześcia do Sokala. Wybrali boczne drogi, unikając spotkań z polskimi i niemieckimi oddziałami, i cieszyli się poparciem lojalnej ludności ukraińskiej. Na Wołyniu nawiązali kontakty z siecią organizacyjną OUN.

Z Sokala Bandera wraz z Dmytro Mayevskim przeniósł się do Lwowa, gdzie tymczasowo zamieszkał w budynkach w pobliżu katedry św.

Przez dwa tygodnie Bandera organizuje podziemną działalność sieci OUN, zbiera wiadomości, analizuje sytuację, spotyka się z ukraińskimi osobistościami życia publicznego i politycznego, m.in. Metropolita Andrey Sheptytsky.

Stepan Bandera przybył do Lwowa 27 września, a w drugiej połowie października 1939 r. wraz z bratem Wasylem i czterema członkami OUN nielegalnie przekroczył sowiecko-niemiecką linię demarkacyjną. W następnych latach podróżował między oboma krajami w sprawach organizacyjnych.

W tym czasie OUN była podzielona między umiarkowanych i rewolucyjnych nacjonalistów, zwolenników Andrija Melnyka i Stepana Bandery. To znacznie osłabiło Organizację w przededniu wojny.

Stepan Bandera i inni członkowie OUN biorą udział w różnych kursach wojskowych i teoretycznych szkoleniach wojskowych, każdy z nich zdaje sobie sprawę, że muszą przygotować się do wojny, ale brakuje im doświadczenia wojskowego, praktyki, a Ukraina nie ma własnej armii.

Na II Wielkim Zjeździe OUN w Krakowie w marcu-kwietniu 1941 r. Stepan Bandera "Szary" został wybrany na przewodniczącego kierownictwa. Biorąc pod uwagę nieuchronność wojny i fakt, że Niemcy, Rosja i Polska ponownie podzielą między siebie ziemie ukraińskie, Bandera i jego sojusznicy szukali w tym konflikcie możliwości przywrócenia niepodległości Ukrainy jako odrębnego państwa.

Doświadczywszy okupacji kraju przez Polskę i Związek Sowiecki, OUN w naturalny sposób szukała sojuszników w walce przede wszystkim z nimi. Nie można jednak powiedzieć, że kierownictwo OUN weszło w ścisłą współpracę z nazistowskimi Niemcami, ponieważ przywódcy OUN, a w szczególności Stepan Bandera, nie postrzegali Ukrainy jako części nazistowskich Niemiec, ani nie chcieli widzieć jej w Związku Radzieckim lub jako części Polski.

Konsekwentnie dążyli do utworzenia niezależnego, zjednoczonego państwa. Które potrzebowało armii i sojuszników podczas nieuniknionej II wojny światowej na swoim terytorium.

Z tych pragmatycznych powodów w lutym-marcu 1941 r. kierownictwo OUN zgodziło się na szkolenie żon ukraińskich nacjonalistów: batalionu Nachtigall pod dowództwem Romana Szuchewycza i batalionu Roland pod dowództwem Richarda (Rico) Yaryi.

Jednostki te miały walczyć na terytorium Ukrainy przeciwko Związkowi Radzieckiemu i w przyszłości stać się podstawą ukraińskiej armii. Nie przysięgali wierności Niemcom, ponieważ postrzegali swoją służbę wojskową jako szkolenie i wyzwolenie Ukrainy od najeźdźców, a nie jako przestrzeganie ideologii i polityki Rzeszy. Kiedy stało się jasne, że nazistowskie Niemcy nie zamierzają przyczyniać się do tworzenia państwa ukraińskiego, bataliony te opuściły front i zostały stopniowo rozwiązane.

Oczywiście można spojrzeć na tę historię na różne sposoby. Historia wcale nie jest czarno-biała, świat jest złożony i zawsze taki był. I oczywiście radziecka, a następnie rosyjska propaganda miała swój udział w relacjonowaniu tych wydarzeń z perspektywy demonizowania ukraińskiego ruchu nacjonalistycznego. Wojna informacyjna toczy się nie tylko w 2023 roku; 80-90 lat temu stosowano te same metody, te same frazesy o "nazistach", "zaciekłych Banderowcach" i "bratnich narodach". Ten sam wróg, te same metody. Wróćmy jednak do roku 1941.

Oprócz studiów i szkoleń, Stepan Bandera, któremu władze niemieckie oficjalnie zakazały wstępu na ukraińskie ziemie okupowane przez ZSRR, kieruje siecią aktywistów. Ta sieć grup pochodnych, poruszając się po terytorium Ukrainy, z którego wyjechali sowieccy okupanci, tworzy ukraińskie administracje w miastach i wsiach. A kiedy armia niemiecka wkracza do tych osad, istnieje tam już ukraiński system administracyjny, a nazistowska administracja jest konfrontowana z faktem, że miejscowa ludność wybrała już burmistrzów miast i wsi oraz utworzyła ukraińską policję.

W dniu 30 czerwca 1941 r. około godziny 20.00 we Lwowie ogłoszono Akt Odrodzenia Państwa Ukraińskiego. Powołano rząd z Jarosławem Stećko na czele. Zakładano, że w przyszłości Ukraińska Administracja Państwowa przekaże władzę rządowi w Kijowie. Trwało to trzy dni.

W nazistowskich planach państwo takie jak Ukraina nie wchodziło w rachubę. Rząd został aresztowany i wysłany do obozów koncentracyjnych. 5 lipca 1941 r., w celu przekonania Stepana Bandery do współpracy i wycofania Aktu Przywrócenia Państwa Ukraińskiego, został on aresztowany i wysłany do Krakowa.

Po odmowie wycofania ustawy Bandera został umieszczony w areszcie domowym i wysłany do Berlina wraz z żoną i córką Natalką. Tam był na przemian przetrzymywany w areszcie domowym i więziony.

Bandera i Stetsko otrzymali propozycję utworzenia kontrolowanej Rady Regionalnej, a później Rady Doradczej przy Komisariacie Rzeszy. Odmówili. Z Banderą dużo rozmawiano, grożono mu, wywierano presję i oferowano stanowiska.

14 sierpnia 1941 r. Stepan Bandera napisał list otwarty do ministra Rzeszy Alfreda Rosenberga, w którym odmówił odwołania Ukraińskiego Rządu Państwowego i zawieszenia OUN.

Stepan Bandera i członkowie Przywództwa i Ukraińskiego Zarządu Państwowego nadal przekonują, że OUN "oddała los Ukrainy w ręce Niemiec, a konkretnie ich Fuhrera, cierpliwie oczekując ostatecznego zwycięstwa", w przeciwnym razie wszystkim grozi aresztowanie i obozy koncentracyjne. Nacjonaliści odmówili.

We wrześniu 1941 r. Niemcy zajęli Kijów i zainspirowani swoim sukcesem rozpoczęli masowe aresztowania ukraińskich nacjonalistów na wszystkich okupowanych terytoriach Ukrainy i Europy. Półtora tysiąca członków OUN zostało uwięzionych. 15 września Bandera został wysłany do centralnego więzienia Gestapo w celi 29 na Prinzregentstrasse.

10 lipca 1941 r. NKWD w Kijowie rozstrzelało ojca Bandery, ojca Andrija, a jego dwie siostry, Wołodymyr i Oksana, zostały wywiezione do syberyjskich obozów koncentracyjnych. Bracia Bandery, Wasyl i Ołeksandr, byli torturowani przez strażników pod koniec lipca 1942 r. w obozie koncentracyjnym Auschwitz. W Chersoniu (prawdopodobnie w Mykołajowie) gestapo rozstrzelało Bohdana Banderę. W więzieniu we Lwowie zginął brat żony Stepana Bandery, Jarosławy. Z powodu odmowy Stepana Bandery współpracy z nazistami, jego krewni i przyjaciele zostali zabici, a on sam został uwięziony w obozie koncentracyjnym.

W styczniu 1942 r. Bandera został umieszczony w izolatce nr 73 obozu koncentracyjnego Sachsenhausen. Miał on specjalny blok nr 9 (Dom Kameralny, a ukraińscy więźniowie nazywali go Bunkrem). Po zakończeniu II wojny światowej archiwa z obozu koncentracyjnego zostały przeniesione do Moskwy i nadal są niedostępne do badań. Dlatego badacze niewiele wiedzą o tym okresie życia Stepana Andrijowycza.

W sierpniu 1944 r. naziści postanowili uwolnić przywódców OUN. Bandera miał szczęście opuścić Sachsenhausen żywy; 27 września 1944 r. został zwolniony i przewieziony z obozu koncentracyjnego na obrzeża Berlina. Ponownie zastosowano wobec niego areszt domowy, zaproponowano współpracę w Ukraińskim Komitecie Narodowym (UNC), ale Bandera odmówił.

Szef sztabu SS Gottlob Berger napisał, że:

"Bandera to niewygodny, uparty i fanatyczny Słowianin. Jest oddany swojej idei do końca. Na tym etapie jest dla nas niezwykle cenny, ale później będzie niebezpieczny. Nienawidzi Rosjan tak samo jak Niemców".

Pod koniec grudnia 1944 r. gestapo wysłało Banderę i jego rodzinę do Berlina, gdzie był pod obserwacją. Dwa razy dziennie musiał meldować się na miejscowym posterunku policji. Jego przyjaciele przygotowali dla rodziny Banderów dokumenty na nazwisko Romanishyns.

1 lutego 1945 r., podczas bombardowania Berlina z powietrza, w atmosferze ogólnego chaosu, rodzina Bandery uciekła do Austrii, do Tyrolu. Później Bandera przeniósł się do Wiednia, a następnie do Pragi i kontynuował swoją pracę w kierownictwie OUN.

Ostatnie lata jego życia

Pod koniec II wojny światowej Stepan Bandera znalazł się na wygnaniu. Ruch nacjonalistyczny nadal podlegał procesom ewolucyjnym, a radzieckie służby specjalne starały się go maksymalnie zdezorganizować. Aby to zrozumieć, historycy będą potrzebowali więcej niż jednego roku i dostępu do archiwum, które niestety obecnie nie istnieje.

Wtym okresie powstałydwa kolejne sowieckie mity o Stepanie Banderze: jakopostaci symbolicznej, a nie kogoś, kto miał realny wpływ na wydarzenia, oraz jako totalitarnego przywódcy i schizmatyka niezdolnego do demokracji. Te narracje, podobnie jak wcześniejsze (że był terrorystą i nazistą/faszystą), zostały stworzone w celu zdewaluowania osiągnięć zarówno Stepana Bandery, jak i całego ruchu.

W okresie powojennym Bandera był zaangażowany w tworzenie zjednoczonej organizacji ukraińskiej emigracji i stosunków międzynarodowych. Ponadto stworzył sieć w pełni tajnych sektorów Służby Bezpieczeństwa, wywiadu i łączności z Ukrainą.

Rodzina często się przeprowadzała ze względu na sowieckie służby specjalne, które polowały na Banderę. Żyli tak skromnie, jak to tylko możliwe, jeśli nie biednie. Często zmieniali dokumenty i nazwiska, mieszkając w Niemczech i Austrii: Innsbrucku, Seefeld, Gildersheim, Regensburgu, Breibruck nad jeziorem Amersee, w pobliżu jeziora Sternbeck, w pobliżu Sternbergu, Monachium i w okolicy.

Każdy członek OUN i żołnierz UPA rozumiał, że walka o niepodległość państwa może doprowadzić do jego śmierci. Tę świadomość ryzyka potwierdzają słowa Stepana Bandery, gdy w 1955 r. został wybrany na szefa oddziałów zagranicznych OUN: "Przyjmuję pański wyrok śmierci".

Próby zdyskredytowania Stepana Bandery i obniżenia jego autorytetu moralnego podejmowane przez władze sowieckie i służby specjalne potwierdzają strategiczną wizję jego roli jako najbardziej zaciekłego wroga reżimu.

6 lutego 1946 r. na posiedzeniu Zgromadzenia Ogólnego ONZ w Londynie przedstawiciel Ukraińskiej SRR Mykoła Bażan zażądał od zachodnich aliantów ekstradycji Stepana Bandery jako "zbrodniarza wojennego". Tak się jednak nie stało.

W tym czasie kierownictwo komunistyczne zdecydowało, że fizyczna eliminacja lidera ruchu nacjonalistycznego była jedyną dostępną alternatywą. Wiosną 1949 r., według niepotwierdzonych dokumentów, Sąd Najwyższy ZSRR skazał Stepana Banderę na śmierć.

Służba Bezpieczeństwa zachodniej części Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN-Zachód) ujawniła plany przygotowania ponad dziesięciu zamachów. Pomimo ograniczonych środków, które SB OUN-Zachód mogła wydać w porównaniu z potężnym aparatem NKWD-MGB-KGB i jego możliwościami technicznymi i finansowymi, Służba Bezpieczeństwa stale zmuszała sowieckich agentów do wycofania się i zmiany taktyki i planów.

Rodzina Bandery mieszkała w Niemczech pod nazwiskiem Popel, ukrywając swoją prawdziwą tożsamość. Według legendy Stefan Popel przedstawiał się jako dziennikarz ukraińskiej gazety "Ukraiński Samostojnik" w Monachium.

Morderstwo

W 1950 r. tajne służby ZSRR rozpoczęły szkolenie byłego lwowskiego studenta Bohdana Staszynskiego do misji specjalnych, w tym do eliminacji przeciwników władzy radzieckiej. Przez trzy lata wykonywał różne misje zwiadowcze i kurierskie w Niemczech Zachodnich.

12 października 1957 r. Stashynsky, znany jako "Siekfried Dreger", otrzymał od "człowieka z Moskwy" pistolet strzykawkowy i zlecenie zabójstwa znanego ukraińskiego polityka, Lwa Rebeta, w Monachium. Wykonał zadanie i otrzymał od KGB dyplom uznania oraz aparat fotograficzny.

Źródło: Archiwum Służby Wywiadu Zagranicznego Ukrainy, kanał Telegram Artefakty archiwum

W kwietniu 1959 r. Stashynskyi został wezwany do Moskwy, gdzie otrzymał rozkaz zlikwidowania Stepana Bandery. Otrzymał ulepszony pistolet strzykawkowy i 4 maja poleciał do Berlina Wschodniego. Ostateczna decyzja o likwidacji Bandery została podjęta przez moskiewskie kierownictwo.

Podczas przesłuchania w 1961 r. Bohdan Stashynskyi zeznał w następujący sposób:

"Siergiej poinformował mnie, że znów nadszedł ten moment. Otrzymał instrukcje z Moskwy, że powinienem teraz dokończyć moje zaświadczenie w Monachium. Później generał w Kalrschorst, któremu zostałem polecony, opisał pracę, którą wykonałem, jako "zadania rządowe" lub "zadanie rządowe". Co do śmierci... O śmierci Bandery musiał zadecydować jakiś wyższy organ, najwyższe biuro państwowe w Moskwie...".

15 października 1959 r. Bandera wyszedł rano z domu i udał się do pracy w towarzystwie ochroniarzy. Pracował na Zeppelinstraße do pory obiadowej, a następnie zabrał Jewhenię Mak, z którą planował kupić warzywa na targu. Po zakupach na targu odwiózł ją do pracy i wrócił do domu na obiad.

Stepan Bandera został znaleziony zakrwawiony na schodach domu około godziny 13:00. Sąsiedzi wezwali karetkę, która przyjechała i zabrała go do szpitala Czerwonego Krzyża. Przywódcy OUN przybyli na miejsce zdarzenia i dowiedzieli się od sąsiadów, co się stało.

Sąsiedzi usłyszeli ciężkie kroki na schodach i stłumiony, świszczący jęk. Kiedy wyszli z mieszkania, zobaczyli Stepana Popela leżącego na klatce schodowej przed drzwiami windy, pokrytego krwią, twarzą do ziemi. Obok leżał kosz pomidorów i pęk kluczy.

Podczas śledztwa Bohdan Stashynskyi powiedział, że Stepan Bandera, obładowany torbami z jedzeniem, próbował wyciągnąć klucz z zamka drzwi. Kiedy w połowie odwrócił się, by stanąć twarzą w twarz z zabójcą, ten strzelił mu w twarz z pistoletu strzykawkowego, który trzymał pod gazetą w prawej ręce. Lewą ręką Stashinsky zgniótł ampułkę antidotum w chusteczce i trzymając ją pod nosem, spokojnie odszedł.

Świadkowie zauważyli dziwne odłamki i plamki wokół ust Bandery, a także specyficzny zapach na klatce schodowej domu. Policja nie zwróciła jednak na to uwagi i już na początku śledztwa poszła złą drogą. Pierwsze badania lekarskie nie ustaliły przyczyny śmierci, co wpłynęło na późniejsze sprzeczne i wykluczające się opisy w niemieckiej prasie, a także sowiecką propagandę i czarny PR.

Ciało Bandery, na polecenie niemieckich służb specjalnych, zostało przewiezione do Instytutu Medycyny Sądowej Uniwersytetu w Monachium, gdzie przeprowadzono drugie badanie lekarskie, które trwało 2 godziny.

W dniu 19 października 1959 r. komisja śledcza wydała następujące oświadczenie:

"Badania przeprowadzone w sobotę 17 października w Instytucie Medycyny Sądowej w celu ustalenia przyczyny śmierci wykazały, że Bandera zmarł w wyniku zatrucia cyjankiem. Teraz komisja ds. zabójstw sprawdza, czy było to samobójstwo, czy przestępstwo".

Nabożeństwo pogrzebowe odbyło się we wtorek, 20 października 1959 roku, na cmentarzu Waldfriedhof. Wzięło w nim udział wiele osób. Z twarzy dyrygenta zdjęto pośmiertną maskę, a do grobu wsypano ziemię z Ukrainy i wodę z Morza Czarnego.

Aby uczcić pamięć Stepana Bandery, kierownictwo Komitetu Centralnego OUN wprowadziło dwumiesięczny okres żałoby od 15 października do 15 grudnia 1959 r. dla członków i sympatyków organizacji.

Pamięć o Stepanie Banderze żyje jako symbol ukraińskiego ruchu wyzwoleńczego, a jego postać pozostaje ważnym elementem ukraińskiej historii i kontekstu politycznego. Jego dziedzictwo i wpływ są widoczne we współczesnej ukraińskiej polityce i społeczeństwie. Od czasu uzyskania przez Ukrainę niepodległości, uznanie i uhonorowanie bohaterów, w tym Stepana Bandery, stało się przedmiotem debaty i kontrowersji.

Stepan Bandera jest pochowany na cmentarzu Waldfriedhof w Monachium, Niemcy.

Represje wobec członków rodziny

Bracia i siostry Stepana Bandery również wybrali drogę świadomej walki o niepodległość Ukrainy, każdy na swoim miejscu. I każdy z nich doświadczył za to represji. Poniżej, opierając się głównie na badaniach Mykoły Posiwnego (którego lekturę polecamy dla głębszego zrozumienia postaci Stepana Bandery, a który jest wymieniony nieco dalej na liście), krótko wspomnimy o każdym z nich.

Marta-Maria Band era (1907-1982) i Oksana Bandera (1917-2008) były nauczycielkami, aktywnymi działaczkami społecznymi i członkiniami OUN. W nocy z 22 na 23 maja 1941 r. Marta Maria i jej siostra Oksana zostały zabrane z domu rodziców i zesłane na Syberię etapami, bez procesu i śledztwa. Do lutego 1942 r. siostry mieszkały we wsi Zhyvyi Klyuch w Kraju Krasnojarskim i pracowały jako robotnice w kołchozie Serp i Molot. Potem przyszły dwa kolejne specjalne osiedla: Szulikowo i Suchobuzimskoje, również w Kraju Krasnojarskim.

W 1953 r. obie zostały zabrane do Moskwy na dwumiesięczne przesłuchanie przez KGB i zmuszone do złożenia publicznych oświadczeń potępiających ich brata i OUN w ogóle. Siostry odmówiły i zostały ponownie zesłane. Siostry zostały zwolnione ze specjalnego ośrodka w 1960 r. — Oksana 23 lutego, a Marta Maria 4 marca. Nie pozwolono im jednak wrócić na Ukrainę.

Marta Maria nigdy nie wróciła do domu za życia i zmarła we wsi Suchobuzymske na terytorium Krasnojarska. W 1990 r. jej szczątki zostały przeniesione najpierw do katedry św. Jerzego we Lwowie, a następnie na cmentarz w Starym Uhrynowie.

Oksanie udało się dotrzeć do Lwowa 5 lipca 1989 r., ponad 29 lat po oficjalnym, ale bardzo formalnym zwolnieniu z osiedla specjalnego. Początkowo mieszkała w Iwano-Frankowsku z żoną Wasyla Bandery, później przeniosła się do domu swojej siostry Wołodymyry we wsi Kozakiwka, a od 1995 roku jest honorową mieszkanką Stryja. 20 stycznia 2005 r. dekretem prezydenta Ukrainy Wiktora Juszczenki została odznaczona Orderem Księżniczki Olhy III stopnia.

Ołeksandr Bandera (1911-1942) — doktor ekonomii, ukończył Politechnikę Lwowską, a następnie, po wstąpieniu do OUN w 1933 r., wyjechał do Rzymu, gdzie kontynuował studia i obronił pracę doktorską. Ożenił się z Włoszką i przez pewien czas pracował w rzymskim oddziale OUN. Gdy w 1941 r. dowiedział się o ogłoszeniu ustawy o przywróceniu państwa ukraińskiego, wrócił do kraju. Został wezwany do Lwowa i aresztowany przez gestapo. Następnie był przesłuchiwany w więzieniach we Lwowie, Krakowie, a w końcu w Auschwitz, w więzieniu nr 51427. Tam został zakatowany na śmierć przez polskich strażników. Ułatwiło to jednak nieco warunki dla ukraińskich więźniów, ponieważ żona Ołeksandra Bandery, obywatelka Włoch, odwołała się do Berlina, a następnie Ukraińcy zostali przeniesieni do oddzielnego pomieszczenia od polskich strażników, aby zapobiec starciom i zemście. W tym czasie panowało duże napięcie, ponieważ OUN również walczyła z polską okupacją, a każda ze stron konfliktu miała coś do zemsty na drugiej, takie były czasy.

Wołodymyr Bandera (1913-2001) kontynuował rodzinną tradycję i w 1933 r. poślubił księdza Fedira Davydiuka. Razem działali w sferze społecznej i kulturalnej, pracowali w Stowarzyszeniu Prosvita i potajemnie wspierali OUN i UPA.

23 marca 1946 r. zostali aresztowani, a ich sześcioro dzieci umieszczono w sierocińcu. We wrześniu tego samego roku sąd wojskowy MSW skazał małżeństwo na 10 lat obozu pracy i 5 lat pozbawienia wszelkich praw i konfiskaty mienia. Zostali również zesłani do Kraju Krasnodarskiego, do stacji Reshty, a 6 lat później — do Kazachstanu, do wsi Karabas, następnie do cementowni, a potem do Spasska. Ze Spasska, podobnie jak Oksana i Marta Maria, została zabrana na przesłuchanie do Moskwy w 1953 roku, w tym samym celu. Volodymyr spędził sześć miesięcy w izolatce, ale nie przyjął propozycji KGB. Została ponownie odesłana do Spasska. Została formalnie zwolniona 29 lutego 1956 r., ale spędziła kolejne trzy miesiące w specjalnym ośrodku w Karagandzie.

Na Ukrainę wróciła w czerwcu 1956 roku. Mieszkała z córką w obwodzie iwanofrankowskim, a od 1995 r. z Oksaną Banderą w Stryju, gdzie została pochowana.

Wasyl Bandera (1915-1942) w latach 1937-1939 był członkiem kierownictwa OUN okręgu lwowskiego. Był więziony w obozie koncentracyjnym Bereza-Kartuzka. Był członkiem II Rady Naczelnej OUN, a po proklamowaniu Aktu Odrodzenia Państwa Ukraińskiego referentem Służby Bezpieczeństwa w obwodowym kierownictwie OUN w Stanisławowie. 15 września 1941 r. został aresztowany przez gestapo i osadzony w więzieniach w Stanisławowie, Lwowie, Krakowie, a od 20 lipca 1942 r. w KL Auschwitz, nr więzienia 49721. Został zakatowany na śmierć przez tych samych strażników, co jego brat Ołeksandr Bandera.

Bohdan Bandera (1919-1944) był członkiem OUN działającym w podziemiu od listopada 1939 roku. Niewiele wiadomo o jego życiu, a jeszcze mniej o śmierci. Brał udział w proklamowaniu ustawy o przywróceniu państwowości ukraińskiej na Kałuszu w 1941 roku. Był członkiem grup marszowych OUN na południowym wschodzie Ukrainy, prawdopodobnie przewodził chersońskiemu oddziałowi OUN. Jego ostatnie lata nie są znane, ale istnieją dwie wersje: pierwsza mówi, że Bohdan "Mytar" Bandera został zastrzelony przez niemieckie wojsko w 1943 r. w obwodzie chersońskim, a druga, że w listopadzie 1944 r. przebywał w Czarnym Lesie. Datę śmierci i miejsce pochówku podano następująco: 11 marca 1944 r., wieś Pisky, obwód mikołajowski.

Represje dotknęły nie tylko rodzeństwo Stepana Bandery, ale także całą jego rodzinę. Ojciec rodziny, o. Andrij Bandera, został aresztowany w tym samym czasie, co jego siostry — 23 maja 1943 r. Był sądzony, przesłuchiwany, torturowany i rozstrzelany 11 lipca 1943 r. Przed śmiercią napisał książkę pt. Był sądzony, przesłuchiwany, torturowany i rozstrzelany 11 lipca 1943 r. Przed śmiercią ojciec Andrij napisał "Moje osobiste wyznania", które zostały dołączone do jego akt osobowych. Nie wiadomo, gdzie został pochowany; przypuszcza się, że w Bykowni, gdzie w latach 1937-1941 grzebano rozstrzelanych przez NKWD w Kijowie. Został zrehabilitowany 8 listopada 1992 roku.

Brat ojca Andrija, Osyp Bandera (1896-1981), był członkiem Ukraińskich Strzelców Siczowych od 1914 roku. Został aresztowany przez bolszewików, a następnie przez Polaków. W latach 1941-44 był burmistrzem Stryja, a w 1942 r. został aresztowany przez gestapo. W 1944 r. rodzina wyemigrowała do Niemiec, a następnie do Stanów Zjednoczonych. Tam mieszka jego syn Wołodymyr Mykoła Bandera, który kontynuuje dzieło rodziny.

Żona Stepana Bandery, Jarosława, również była członkinią OUN od 1936 r., a w latach 1937-1939 była więziona w polskich więzieniach pod zarzutami politycznymi. W połowie 1940 r. przywódca OUN Stepan Bandera poślubił Jarosławę Oparowską w pięknym barokowym kościele św. Norberta w Krakowie.

Ślubu udzielił Stepan Grab, ksiądz greckokatolickiej parafii Podwyższenia Krzyża Świętego; świadkami byli Luba Łemyk i młodszy brat Stepana Bandery, Wasyl Bandera, który zginął dwa lata później w obozie koncentracyjnym Auschwitz.

Po śmierci Stepana Bandery pracowała w Archiwum i Muzeum Ukraińskiej Wyzwoleńczej Walki Narodowej w Toronto. Matka Natalki, Andrija i Łesi Banderów. Została pochowana w Toronto.

Los dzieci Stepana Bandery

Po śmierci Stepana Bandery kierownictwo OUN potajemnie przeniosło jego rodzinę do Kanady. Mieszkali tam, kontynuując dzieło ojca na swój własny sposób.

Natalka Bandera (1941-1985) była aktywną działaczką społeczną i polityczną, członkinią CYM. Niewiele jest jednak informacji na jej temat. Kształciła się na uniwersytetach w Toronto, Paryżu i Genewie. Wyszła za mąż za Andrija Kutsana i ma dwoje dzieci: Sofię i Oresta. Została pochowana w Monachium.

Lesya Bandera (1947-2011) również była członkinią CYM. Biegle władała siedmioma językami, oprócz ukraińskiego, pracowała jako tłumaczka, korektorka, pisała wiersze pod pseudonimami, a przez pewien czas była bibliotekarką w Bibliotece Uniwersyteckiej w Toronto. Dużo pracowała z archiwami i brała udział w konferencjach na temat ukraińskich kwestii narodowych. Dużo malowała i haftowała. Została pochowana obok matki i brata w Toronto.

Andrii Bandera (1946-1984) był czołowym członkiem OUN w Kanadzie, uczestniczył w licznych stowarzyszeniach publicznych i był redaktorem anglojęzycznego dodatku do gazety "Gomin Ukrainy" (1976-1984). Organizował liczne protesty pod konsulatem sowieckim w Ottawie. Ma żonę Marię Fedoriy i troje dzieci: Stepana, Bohdana i Olenę.

W 2010 roku Stepan Bandera, wnuk wybitnego Stepana Bandery, otrzymał za swojego dziadka Order Państwa i Bohatera Ukrainy, najwyższe ukraińskie odznaczenia.

Upamiętnienie Stepana Bandery

Na Ukrainie, według stanu na 2023 r., istnieje 510 nazw miejscowości poświęconych Stepanowi Banderze w samych miastach, a dwie ulice w Stanach Zjednoczonych noszą jego imię. Istnieją 44 pomniki i 5 muzeów (jedno w Londynie). Wizerunek Stepana Bandery stał się rozpoznawalną marką, ludzie o nacjonalistycznych poglądach (nawet nie takich samych lub nie do końca takich samych jak Stepana Andrijowycza) nazywają siebie "banderowcami", a latem w Łucku odbywa się muzyczny "festiwal ukraińskiego ducha" o nazwie Bandershtat.

Muzea poświęcone Stepanowi Banderze

Muzeum Historyczne i Pamięci Stepana Bandery

Adres: ul. S. Bandery 48, wieś Stary Uhryniw, rejon kałuski, obwód iwanofrankowski

Facebook

Oficjalna strona internetowa

Muzeum pamięci i posiadłość rodziny Bandera

Adres: ul. Lwowska 20, Stryj, obwód lwowski

Facebook

Muzeum i posiadłość Stepana Bandery

Adres: wieś Volia-Zaderevatska, obwód lwowski

Facebook

Muzeum Stepana Bandery w Dublianach

Adres: ul. Volodymyr Velykyi 1, Dubliany, obwód lwowski (budynek główny LNAU, 2 piętro)

Oficjalna strona internetowa

Muzeum Ukraińskiej Walki Wyzwoleńczej im. Stepana Bandery

Adres: 200 Liverpool Rd, Londyn N1 1LF, Wielka Brytania

Karol III, król Wielkiej Brytanii jego wnuki mogą odwiedzić muzeum znajdujące się w Londynie.

Bohater Ukrainy

20 stycznia 2010 r. prezydent Ukrainy Wiktor Juszczenko przyznał Stepanowi Banderze tytuł Bohatera Ukrainy i Order Państwa (pośmiertnie) za niezłomnego ducha w obronie idei narodowej, bohaterstwo i poświęcenie w walce o niepodległe państwo ukraińskie. Kiedy wręczał te odznaczenia swojemu wnukowi i pełnoprawnemu imiennikowi Stepanowi Banderze Jr, publiczność w Operze Narodowej zgotowała mu owację na stojąco.

Na Ukrainie spotkało się to z mieszaną reakcją. Partie prorosyjskie, które jeszcze w 2010 r. miały większość w Radzie Najwyższej, oskarżyły prezydenta o "kołysanie łodzią", "dzielenie kraju" i obrażanie weteranów II wojny światowej (którą partie prorosyjskie nazywały Wielką Wojną Ojczyźnianą). Społeczność proukraińska poparła decyzję prezydenta.

Społeczność międzynarodowa również miała mieszane reakcje. Nie jest to zaskakujące, biorąc pod uwagę, że po pierwsze, Bandera walczył o niepodległość Ukrainy przeciwko polskim władzom okupacyjnym (tj. dla Polski jego postać wygląda wyraźnie w innym świetle niż dla Ukrainy, i jest to całkiem normalne), a po drugie, rosyjska propaganda od lat przedstawia Stepana Banderę jako potwora, demonizując go na platformach międzynarodowych w sposób, w jaki rosyjska propaganda jest w stanie to zrobić. Bezstronni przywódcy polityczni albo wyrażali pogląd, że to wyłącznie wewnętrzna sprawa Ukrainy, kto powinien otrzymać tytuł Bohatera Ukrainy, albo wyrażali poparcie dla decyzji Wiktora Juszczenki. Ale jego kadencja dobiegała końca i Wiktor Janukowycz został kolejnym prezydentem.

W dniu 2 kwietnia 2010 r. Okręgowy Sąd Administracyjny w Doniecku uznał dekret prezydenta Wiktora Juszczenki o nadaniu Stepanowi Banderze tytułu Bohatera Ukrainy za niezgodny z prawem i anulował go. Sąd orzekł, że dekret jest niezgodny z prawem i podlega anulowaniu, ponieważ taki tytuł może być przyznany tylko obywatelom państw, w których obywatelstwo ukraińskie jest możliwe od 1991 roku, a osoby zmarłe przed tym rokiem nie mogą być obywatelami Ukrainy. Stepan Bandera zmarł w 1959 roku, więc nie jest obywatelem Ukrainy, a zatem nie może otrzymać tytułu Bohatera Ukrainy. To samo dotyczy Jurija Szuchewycza.

W dniu 12 kwietnia 2010 r. Wiktor Juszczenko złożył odwołanie od wyroku Okręgowego Sądu Administracyjnego w Doniecku. Inne osoby również złożyły apelacje. To jednak nie pomogło. Orzeczenie sądu apelacyjnego mogło zostać zaskarżone do Najwyższego Sądu Administracyjnego Ukrainy w ciągu miesiąca, co jednak nie nastąpiło. Przyznanie tytułu Bohatera Ukrainy Stepanowi Banderze zostało oficjalnie anulowane. To wywołało debatę.

W grudniu 2022 r. Kancelaria Prezydenta Ukrainy Wołodymyra Zełenskiego potwierdziła, że dekret przyznający Stepanowi Banderze tytuł Bohatera Ukrainy został uznany przez sąd za niezgodny z prawem i anulowany. W tej chwili Stepan Bandera nie jest oficjalnie Bohaterem Ukrainy. Ale nie jest nim oficjalnie.

Inne honorowe tytuły Stepana Bandery: Bojownik o Niepodległość Ukrainy w XX wieku oraz Honorowy Obywatel 24 miast Ukrainy.

Ciekawostki na temat Stepana Bandery

Wydaje się, że całe życie Stepana Bandery to ciągły zestaw interesujących faktów, ale spróbujmy przypomnieć tutaj kilka innych:

• Pisał wiersze. Naukowcy znaleźli wiersz poświęcony pierwszej młodzieńczej miłości Stepana Bandery, Julii Jakymowicz, z sąsiedniej wioski na Prykarpaciu. Dziewczyna nie odwzajemniła miłości Bandery;
• Zagrał w Małżeństwie w Gonczariwce Hryhorija Kvitki-Osnovianenki w Teatrze Stetsko z takim talentem, że ludzie pytali, czy jest tak dobrym aktorem, czy naprawdę brakuje mu talentu;
• był kategorycznym przeciwnikiem alkoholu i zachęcał wszystkich wokół siebie, aby robili to samo;
• Mając 159 centymetrów wzrostu, był utalentowanym koszykarzem;
• Córka Natalka dowiedziała się, że jej ojciec był ideologiem OUN dopiero w wieku 13 lat;
• "Bandera" oznacza po hiszpańsku flagę, sztandar;
• We wczesnych latach studiów, pomimo samokształcenia, pracował jako korepetytor z innymi studentami;
• Opuściłem kilka obozów Plast, ponieważ organizowałem klub i czytelnię w mojej wiosce i nie mogłem zrezygnować w połowie;
• Jego wnukiem jest jego imiennik, Stepan Bandera.

Książki o Stepanie Banderze

O Stepanie Banderze napisano wiele i nie wszystkie te książki i historie pokrywają się w rzeczywistości, co nie jest zaskakujące, biorąc pod uwagę skalę osobowości, konspirację i czas, w którym żył Stepan Bandera. Tutaj najpierw wymienimy książki współczesnych historyków i jednego pisarza, które można dziś znaleźć na półkach księgarni:

• "Stepan Bandera: człowiek i mit" Halyny Hordasevych — 2008 (Wydawnictwo A priori), 2015 (Wydawnictwo A priori), 2018 (Wydawnictwo KM), 2022 (Wydawnictwo KM).
• "Stepan Bandera (Ukraińcy. Historia niepokonanych)", Mykola Posivnych — wydanie 2015 (Wydawnictwo KSD).
• "Stepan Bandera: ...kiedy ktoś mówi: Chwała Ukrainie!", Mykola Posivnych — wydanie 2015 (Wydawnictwo Dyskurs).
• "Życie i twórczość Stepana Bandery. Dokumenty i materiały" Mykoły Posiwnego — wydanie 2018 (Wydawnictwo Aston).
• "Stepan Bandera — życie poświęcone wolności", autor: Mykola Posivnych - wydanie 2021 (Wydawnictwo Centrum Literatury Edukacyjnej).
• "Stepan Bandera. Dyrygent ukraińskiej idei", Mykola Posivnych — wydanie 2023 (Wydawnictwo Nash Format).
• "Ukraina. Historia z klasyfikacją "Tajne"", autorstwa Volodymyra Viatrovycha — 2014, 2021 wydań (Wydawnictwo KSD).
• "'Urodziliśmy się w wielkiej godzinie...' OUN i UPA", opracowanie Vakhtang Kipiani — 2022 (Wydawnictwo Vivat).
• Plohiy S. "Morderstwo w Monachium. Na czerwonym tropie", Sergey Plokhiy -, 2017 (Wydawnictwo KSD).

Książki napisane przez Stepan Bandera i ostatnio wznowione:

• "Perspektywy ukraińskiej rewolucji", Stepan Bandera — edycja 2021 (Wydawnictwo Nash Format i Wydawnictwo Kryla).
• "Trzecia wojna światowa i walka wyzwoleńcza" Stepana Bandery — wydanie 2022 (Wydawnictwo Kryla).

Filmy fabularne i dokumentalne o Stepanie Banderze

Sztuka szpiegostwa (2021)

Serial dokumentalny Spycraft jest już dostępny na platformie streamingowej Netflix. Drugi odcinek, Deadly Poisons, opowiada o zabójstwach przywódców OUN Lwa Rebeta i Stepana Bandery, a także o otruciu trzeciego prezydenta Ukrainy, Wiktora Juszczenki.

Atentat. Jesienne morderstwo w Monachium (1995)

Na YouTube mogą Państwo obejrzeć film Olesia Yanchuka o powojennym życiu Stepana Bandery i oddziałów UPA.

Unconquered (2000)

Kolejny film Olesia Yanchuka, ale tym razem w centrum historii znajduje się Roman Shukhevych. W rolę Stepana Bandery w tym filmie wcielił się Yaroslav Muka, który zagrał tę rolę również w poprzednim filmie Yanchuka.

"Cena wolności" (2009)

"Film był kręcony w wielu krajach na całym świecie, w pamiętnych "banderowskich" miejscach, w szczególności w rejonie Stryja, skąd pochodziła rodzina Bandery. W tworzenie filmu zaangażowani byli ukraińscy historycy, w tym Jarosław Hrycak, Jarosław Swatko, Iwan Patryjlik, a także historycy zagraniczni, tacy jak Timothy Snyder, Taras Hunchak (USA), Grzegorz Motyka (Polska) i Aleksander Goguł (Niemcy). Wykorzystano prace, wspomnienia Stepana Bandery oraz materiały filmowe i fotograficzne. Andriy Haidamakha, szef kierownictwa OUN, Mykola Posivnych, prezes funduszu charytatywnego Kroniki UPA, Yuriy Shukhevych, syn Romana Shukhevycha, dowódcy UPA, Oksana Bandera, jego wnuk Stepan Bandera, podzielili się w filmie swoimi przemyśleniami na temat życia i twórczości Stepana Bandery" — czytamy w opisie filmu. Film jest dostępny na YouTube.

Istnieje wiele innych filmów dokumentalnych, które były emitowane w telewizji, ale zostały skrytykowane przez współczesnych ukraińskich historyków. Dlatego nie wspominamy o nich tutaj.

Znaczki pocztowe

Na Ukrainie znaczki ze Stepanem Banderą były i nadal są wydawane w limitowanych edycjach i można je kupić tylko od kolekcjonerów i na aukcjach. Najbardziej znane z nich to:

1. Znaczek pocztowy z okazji 100. rocznicy urodzin Stepana Bandery, 2009. Zaprojektowany przez Wasyla Wasylenko.
2. Blok znaczków "Stepan Bandera". Nieoficjalna emisja znaczków z serii Ukrfilmkadr i Maidan Post. Blok ma wymiary 10x14 cm. Plast Post, 2009.
3. Blok znaczków "Między chlebem a wolnością...", 2022 r.
4. Blok znaczków "Slava Ukraini!", 2022 r.

Nazwy organizacji, procesja z pochodniami, nagrody

• W 2001 roku OUN założyła w Kijowie międzynarodową organizację charytatywną — Centrum Odrodzenia Narodowego im.
• Lata 2009 i 2014 zostały ogłoszone Rokiem Stepana Bandery w obwodzie tarnopolskim.
• Od 2007 roku tysiące zwolenników Stepana Bandery co roku obchodzą rocznicę jego urodzin, organizując pochody z pochodniami w centrum swoich miast w dniu 1 stycznia. W Kijowie pierwsza taka procesja odbyła się w 2007 roku z inicjatywy partii Swoboda. Podobne wydarzenia odbyły się we Lwowie, Łucku, Iwano-Frankowsku, Połtawie, Żytomierzu, od 2014 roku — w Dnieprze, od 2016 roku — w Chersoniu i Słowiańsku, od 2017 roku — w Zaporożu i Czerkasach.
• W 2012 roku Lwowska Rada Obwodowa zainicjowała ustanowienie nagrody imienia Stepana Bandery, Bohatera Ukrainy.
• Od 2014 roku Nagroda Studencka im. Stepana Bandery przyznawana jest studentom Politechniki Lwowskiej
• Chata Stepana Bandery numer 23 została nazwana na cześć lidera.

Fenomen Stepana Bandery — dlaczego jest tak często wspominany podczas wojny z Rosją?

Rosyjska propaganda twierdzi, że "banderowcy" doszli do władzy w Kijowie, Ramzan Kadyrow nazywa Stepana Banderę swoim osobistym wrogiem i zamienia postać historyczną we współczesny mit.

Ciekawostka: na początku niepodległości Czeczenii w Groznym była ulica imienia Stepana Bandery, ale po dojściu do władzy Ramzana Kadyrowa zmieniono jej nazwę.

Ukraińcy obchodzą urodziny Stepana Bandery w tym samym czasie co Nowy Rok, śpiewają w szkole na przerwach pieśń "Naszym Ojcem jest Bandera, Ukrainą jest Matka " i mówią, że "mamy nawet koty Bandery". Imię przywódcy OUN od dawna jest czymś więcej niż tylko wspomnieniem postaci historycznej, która walczyła i zginęła za swoje przekonania w trudnym okresie historii; Stepan Bandera jest symbolem. Jest symbolem walki, wolności, oporu i zwycięstwa Ukraińców.

Zakończmy słowami współczesnego ukraińskiego historyka, publicysty, polityka i szefa Ukraińskiego Instytutu Pamięci Narodowej, Wołodymyra Viatrovycha, z wideo, które nagrał na początku inwazji na pełną skalę:

"Paradoksalnie, wroga sowiecka, a później rosyjska propaganda również przyczyniła się do przekształcenia Bandery w symbol ukraińskiego ruchu wyzwoleńczego. W różnych okresach personifikacja była jednym ze sposobów przeciwdziałania ruchowi. Dlatego jego uczestnicy, zanim stali się zwolennikami Bandery, byli petlurowcami, a jeszcze wcześniej zwolennikami Mazepy. W ten sposób propagandziści podkreślali, że to nie ludzie sprzeciwiają się imperium, ale jego poszczególne "złe" elementy. Dziś Moskwa sprzeciwia się nie tylko wolnej Ukrainie, ale także niebezpiecznym antyradzieckim nastrojom. To właśnie te nastroje stanowią największe zagrożenie dla Putina. Dlatego Kreml wciąż boi się Bandery. Bandera oznacza, że Ukraińcy będą stawiać opór nawet w pozornie beznadziejnej sytuacji. Bandera to ogromny potencjał samodzielności, potencjał, który jest teraz podstawą skutecznego oporu wobec rosyjskiej agresji, która zmienia geopolityczną pozycję Ukrainy na świecie. Bandera to długa gra, wiara w ludzi i ich zdolność do obrony wolności. Bandera to śmierć rosyjskiego imperium i zwycięstwo Ukrainy. Kadyrow chętnie spotka się z Banderą. Ukraińskie siły zbrojne mogą zorganizować to spotkanie. Może to być nawet spotkanie we troje z Putinem, coś w rodzaju szczytu".