Andrzej Sapkowski

Książki Andrzeja Sapkowskiego zostały przetłumaczone na kilkanaście języków. Są czytane nie tylko w ojczyźnie pisarza, ale także w Portugalii, Serbii, Niemczech, Litwie, Francji, Wielkiej Brytanii, Hiszpanii, i Czechach. Dzieła Andrzeja Sapkowskiego są popularne zarówno w Europie, jak i w Azji, na przykład w Chinach. Fanów jego talentu nie brakuje również na Ukrainie, w Szwecji, Finlandii i na Białorusi. Jest jednym z najczęściej wydawanych autorów w Polsce. Nakład jego książek jest ogromny i wynosi około 30 milionów egzemplarzy. Na koncie pisarza są nie tylko powieści z pogranicza fantastyki, ale także liczne zbiory opowiadań.

Rola Andrzeja Sapkowskiego w świecie literackim jest ogromna. Jego twórczość ma kluczowe znaczenie zarówno dla kultury polskiej, jak i światowej.

Powieści pisarza są wyeksponowane na dwóch dużych półkach słynnej księgarni Empik w Katowicach. Prezentowane są tu niemal wszystkie dzieła autora. Powieści w sprzedaży pojawiają się niemal natychmiast po ich wydaniu.

Wczesne lata i początki kariery

Przyszły pisarz science fiction urodził się 21 czerwca 1948 roku. Jego rodzinne miasto — Łódź znajduje się w centralnej części Polski. Ojciec Andrzeja był członkiem Ludowego Wojska Polskiego, brał udział w bitwie o Berlin. Po zakończeniu działań wojennych rodzice Sapkowskiego zamieszkali w okolicach Nowej Soli, a następnie przeprowadzili się do Łodzi. Przyszły publicysta uczył się w Liceum Ogólnokształcącym nr 21 im. Bolesława Prusa. Studiował również na Wydziale Ekonomicznym Uniwersytetu Łódzkiego. W tym czasie Andrzej nie zajmował się jeszcze pisarstwem. Swoją karierę rozpoczął jako starszy przedstawiciel handlowy. Na tym stanowisku Andrzej pracował od 1972 do 1994 roku. Jego kariera literacka rozpoczęła się jako tłumacz. Sapkowski tłumaczył różne książki, w tym science fiction. Słowa Guru Cyrila M. Kornblutha znajdują się na liście dzieł, które zaadaptował na język polski.

Jako młody Andrzej Sapkowski nie miał pojęcia, że stanie się tak popularnym pisarzem. Nazywany jest polskim królem gatunku fantasy.

Stopniowo, od pracy tłumacza, Andrzej przeszedł do wydawania własnych dzieł.

Powstanie “Wiedźmina”

Jedną z głównych cech twórczości Andrzeja Sapkowskiego jest wpływ mitologii słowiańskiej. Jest to wyraźnie widoczne w sadze “Wiedźmin”.

W wywiadach pisarz przyznawał, że od zawsze uwielbiał literaturę z gatunku fantasy. Sapkowski był fanem dzieła “Kroniki Amberu”, napisanego przez Rogera Zelaznego.

Pewnego dnia Andrzej dowiedział się od swojego syna Krzysztofa o konkursie organizowanym przez polski magazyn literacki Nova fantastyka. Spadkobierca podsunął mu pomysł, by napisać opowiadanie i spróbować wziąć w nim udział. Andrzej założył się z synem, że jego praca zdobędzie nagrodę. Sapkowski uznał, że pisanie opowiadania w konwencji klasycznego fantasy nie ma sensu i nie zaskoczy czytelników. Postanowił przybliżyć swoją historię do rzeczywistości. Wydawało mu się, że bajkowa fabuła o zwykłym człowieku niszczącym potwory — jest zbyt banalna. Autor pomyślał, że z potworami powinien walczyć nie tylko człowiek, ale profesjonalista, wyszkolony. Tak więc w 1986 roku pojawił się wizerunek wiedźmina. Jego postać — Herald z Rivii Sapkovsky nazwał mistrzem miecza i magicznych znaków. Bohater za pieniądze niszczył potwory i różne mityczne postacie.

Pisząc historię “Wiedźmina”, autor zinterpretował na nowo fabuły takich słynnych książek jak “Śpiąca królewna”, “Korlevna-Upyr” (ludowa baśń). Coś zapożyczył z “Wija” Gogola.

Sapkowski przyznał później, że w tamtym czasie w Polsce nikt nie traktował gatunku literackiego fantasy poważnie. Opinia publiczna uważała, że jest ona przeznaczona dla “głupich dzieci”. Jury magazynu literackiego “Nova Fantastyka” uznało opowiadanie “Wiedźmin” za wystarczająco dobre, ale nie przyznało głównej nagrody, przyznając mu trzecie miejsce. Powodem tej decyzji było dokładnie to, co napisano powyżej. Czytelnikom opowiadanie bardzo się spodobało. Sapkowski zaczął otrzymywać prośby o stworzenie kontynuacji historii. Na to nawet nie liczył. “Wiedźmin” otrzymał nagrodę publiczności polskiego konwentu.

Andrzeja odwiedził redaktor magazynu “Nova fantastyka” Rafał Zemkiewicz, to on przekonał pisarza do wydania kontynuacji. Sapkowski stworzył jeszcze kilka opowiadań wydanych pod jedną okładką. W ten sposób ukazał się zbiór “Ostatnie życzenie”. Dzieło odniosło duży sukces, co skłoniło Andrzeja do porzucenia głównej pracy i poświęcenia się twórczości.

Ponownie chwycił za pióro, dając światu sagę o “Wiedźminie”.

W 1992 roku zaprezentowano nowe dzieło z tej serii pod tytułem “Miecz przeznaczenia”. Zawierało ono sześć kolejnych opowiadań. W sprzedaży można znaleźć zarówno wydanie jednotomowe, jak i pojedyncze opowiadania.

W 1993 roku miała miejsce reedycja książki “Ostatnie życzenie”.

W 1994 roku autor rozpoczął pracę nad sagą “Wiedźmin i wiedźmin”, składającą się z pięciu tomów.

W tym samym roku zaprezentowano “Krew elfów”. Rok później “Godzina pogardy”.

W 1996 roku ukazał się “Chrzest ogniem”.

W 1997 roku “Tower of the Swallow”.

Potem nastąpiła przerwa, a w 1999 roku do rąk czytelników trafił “Władca Jeziora”.

Na twórczość autora wpływ miała nie tylko mitologia słowiańska, ale także literatura europejska.

Andrzej Sapkowski i “Wiedźmin” to pojęcia nierozłączne.

Swego czasu pisarz szczerze wierzył, że saga o Wiedźminie jest kompletna, cóż więcej może powiedzieć czytelnikom przy tej okazji. Nie widział sensu w wydawaniu spin-offów i sequeli. Jednak w 2010 roku Sapkowski powiadomił wielbicieli swojej twórczości, że wznawia prace nad dziełami z uniwersum “Wiedźmina”. Nowa książka z tej serii nosiła tytuł “Sezon burz”. Podobnie jak poprzednie dzieła autora, ukazała się ona w wydawnictwie “SuperNowa” w 2013 roku.

W centrum fabuły “Wiedźmina” znajduje się zjednoczone imperium elfów, podzielone na trzy części. Od tego czasu państwa walczą między sobą. Ta konfrontacja wyczerpała armię i wyczerpała ludzi. Czarodziejom z Zintrii udało się znaleźć monolity, które otwierają portal do innych światów. Strony próbują zawrzeć porozumienie pokojowe, ale plany te legły w gruzach z powodu spiskowców. Przerażający potwór, który pojawił się z portalu, zniszczył władców. Imperium znalazło się na łasce rebeliantów. Protestujący zaczęli być zabijani, ludzie umierali z głodu. Złoczyńcom przeciwstawia się grupa bohaterów. Gang składa się z kilku postaci i bardzo różnych, w ich rękach jest los świata.

Historia, uwielbiana przez miliony czytelników, doczekała się wielu adaptacji. Publiczność ciepło przyjmuje wszystkie dzieła Sapkowskiego. Saga o wiedźminie stała się bardzo popularna. Jest to jedna z najbardziej oryginalnych historii w świecie fantasy.

Warto zauważyć, że fabuła pierwszego opowiadania, poświęconego ratowaniu Heralta, córki Foltesta i Addy, Sapkowski nie wymyślił samodzielnie. Kiedyś w jednym z wywiadów wyznał, że za podstawę posłużyła mu polska baśń ludowa o szewczyku. Bohater ratuje w niej księżniczkę przed potworem, a następnie poślubia ją. Swoją wersję Sapkowski uczynił bardziej realistyczną. Główny bohater jego opowieści — szaman jest prawdziwym profesjonalistą. Nie zamierza się z nikim żenić.

Na uwagę zasługuje również fakt, że potwór, przed którym trzeba uratować dziewczynę — ghul. Andrzej zrewidował słynną historię, zmieniając wiele szczegółów, i zrobił to znakomicie. Podstawą kolejnych opowiadań Sapkowskiego były różne elementy folklorystyczne zapożyczone od różnych ludów.

W “Wiedźminie” dobrze prześledzono celtycką legendę o Świętym Graalu z cyklu legend o królu Arturze. Podkreśla to sam Sapkowski. Geralt jest wybranym rycerzem, który musi odnaleźć święty przedmiot.

Kluczową rolę w tej historii odgrywa motyw predestynacji, zaczerpnięty już z folkloru Słowian.

W opowiadaniu “Kwestia ceny”, zawartym w zbiorze “Ostatnie życzenie”, pojawia się fraza

“Daj mi to, co masz, ale jeszcze o tym nie wiesz”

Jest to bezpośrednie nawiązanie do słowiańskich podań ludowych. Co dziwne, Sapkowski czerpie pomysły nawet z europejskich mitów. Jedna ze starożytnych legend wspomina o demonie Lilith. To pierwsza żona Adama, nie chciała być mu posłuszna, więc została wygnana. Lilith zamieniła się w demona, który psuje egzystencję dzieci i kobiet. Postać jest wspomniana w opowiadaniu “Mniejsze zło”, obiecuje światu zagładę. Jej zwiastunami są niemowlęta, które zostały przeklęte.

Sercem wszystkich dzieł pisanych w gatunku fantasy są mity lub folklor. “Wiedźmin” wyróżnia się jednak oryginalnością. Nie ma w nim konfrontacji dobra ze złem, jak w innych opowieściach fantasy. Głównym motorem fabuły jest wojna o terytorium. Antagoniści Nilfgaardczycy nie zamierzają zniszczyć wszystkich żywych istot. Ich celem jest podbicie jak największej powierzchni ziemi. Polowanie na Ciri i zabijanie ludzi jest częścią strategii, a nie ślepą złośliwością, jak w przypadku Saurona — postaci z Władcy Pierścieni. Skoiataeli dążą do odzyskania swojego miejsca w słońcu. Wojna w dziełach Sapkowskiego nie zawiera komponentu magicznego. Tutaj dużą rolę odegrały opowieści o nazistach w czasach II wojny światowej, które Andrzejowi opowiadano w dzieciństwie.

Działania Emgyra i jego żołnierzy częściowo powielają zachowania Niemców, są tak precyzyjne, przemyślane, pozbawione skrupułów. Pozornie nieuzasadniona brutalność i ta część jasnego planu przejęcia ziem. Nilfgaard jest pierwowzorem nazistowskich Niemiec. Warto pamiętać o dążeniu nazistów do zaszczepienia własnej kultury i praw. Lord Emgyr również często o tym wspomina. Niemcy byli tego samego zdania, byli pewni, że w wyniku zagarnięcia krajów, przyniosą im zbawienie, oświecenie i ukulturalnienie.

Kolejną charakterystyczną cechą dzieł Sapkowskiego są czarodziejki, a raczej rola, jaką odgrywają. Autor usamodzielnił postacie kobiece. Nie mówimy tu o ustępstwie na rzecz feminizmu, jak wielu uważa. Pisarz zrobił to dla dobra fabuły. We wszystkich magicznych opowieściach kobiety są nagrodą za wojnę. W jego dziełach samodzielnie decydują o losach, zarówno swoich, jak i otaczających je osób.

Jeśli chodzi o elfy, to w opowieściach fantasy są one istotami najwyższymi, budzącymi respekt u innych. W książkach Sapkowskiego ich rola jest drugorzędna. Elfy w jego opowieściach są najniższą kastą. Autor kładzie szczególny nacisk na nierówności rasowe. Pogardliwy stosunek ludzi do elfów, krasnoludów i innych mitycznych stworzeń, w tym czarownic i czarodziejów. I nie chodzi tu o strach, choć ten również jest obecny, ale o ich odmienność. Ludzie nie chcą akceptować tych, którzy wyglądają inaczej.

Najważniejszym elementem Wiedźmina jest różnorodność jego bestiariusza. Sapkowski nie ogranicza się do elfów i krasnoludów, zapożyczył również z europejskiego folkloru gobliny, wodniki, leszy, wampiry ze słowiańskich legend. Wspomina nawet Babę Jagę z jej chatką na kurzych łapkach. A także dżina z arabskich opowieści, bazyliszka — z rzymskiego folkloru.

Pasja twórcza Sapkowskiego jest równie silna jak jego zamiłowanie do czytania. Wśród ulubionych autorów wymienia Hemingwaya, Chandlera, Bułhakowa i Umberto Eco. Bardzo lubi również powieści historyczne, wśród których pojawiają się nazwiska Sienkiewicza, Gołubiewa i Bunscha. Sapkowski jest fanem twórczości Stanisława Lema, Vance’a i Silverberga. Jego faworytami są jednak oczywiście pisarze fantasy — Tolkien, Le Guin, Eddings, Zelazny.

Popularność i uznanie

Saga “Wiedźmin” cieszy się popularnością na całym świecie.

Sapkowski jest pięciokrotnym laureatem Nagrody im. Seidla — najbardziej prestiżowej w Polsce nagrody przyznawanej w gatunku science fiction i fantasy. Na swoim koncie ma również inne nagrody. Lista ta obejmuje:

• David Gemmell Award;
• nagrodę World Fantasy za całokształt twórczości;
• Medal Zasłużony Kulturze Gloria Artis.

Nakład Andrzeja Sapkowskiego w Polsce wyprzedza samego Stephena Kinga. Nagroda Davida Gemmella, którą otrzymał oraz inne wyróżnienia mówią same za siebie. Oficjalne brzmienie nagrody The David Gemmell Legend brzmi: za “Fantasy przez duże 'F'”.

Według The Guardian, ponad 10 000 osób z 75 krajów wzięło udział w głosowaniu, które wyłoniło zwycięzcę. Nagroda została przyznana dziełu polskiego autora “Krew Elfów”. Pisarz otrzymał topór bojowy “Snaga”, który pojawił się w opowiadaniach fantasy Davida Gemmella.

W 1998 roku Sapkowski został uhonorowany nagrodą Paszport, przyznawaną przez tygodnik “Polityka” za zasługi dla polskiej kultury.

Latem 2016 roku Andrzej został uhonorowany nagrodą World Fantasy Award za całokształt twórczości.

Inne popularne dzieła Sapkowskiego to m.in.

Saga o Wiedźminie nie jest jedynym dziełem Sapkowskiego. Ma on na swoim koncie inne znaczące dzieła, takie jak Cykl Narrenta i Maladye.

Wkład tych dzieł w gatunek fantasy i ich wpływ na dziedzictwo literackie autora jest również dość znaczący.

W 1995 roku czytelnicy poznali “Świat Króla Artura”. Sapkowski opublikował esej, w którym starał się zrozumieć, dlaczego legendy o królu Arturze są tak popularne. Takie historie są bardzo lubiane przez współczesnych czytelników. Legendy te miały ogromny wpływ na wielu pisarzy XX wieku. Książka zawiera opowiadanie “Maladie” — osobistą wariację na temat słynnej legendy o Tristanie i Izoldzie.

Sapkowski jest autorem bardzo popularnej wśród Polaków gry “Oko Irrdesa”.

Książki Andrzeja są wydawane przez wydawnictwo superNOWA. Wyjątkiem jest pierwszy zbiór opowiadań poświęcony Wiedźminowi.

Sapkowski wydał również dużą liczbę artykułów krytycznych na temat fantastyki, są one dedykowane osobom, które pociąga ten gatunek. Pod jego piórem ukazały się “Podręcznik dla początkujących pisarzy fantasy”, “Piroug, czyli nie ma złota w szarych górach” (przegląd współczesnych problemów, z jakimi boryka się gatunek literacki fantasy). “Sword, Magic, Screen” zawiera rozważania na temat ekranizacji dzieł.

W 2000 roku ukazała się obszerna praca poświęcona mitologicznym stworzeniom “Bestiariusz”. Sapkowski z charakterystycznym dla siebie humorem opowiada w nim o tajemniczych stworzeniach zamieszkujących nasz świat i uniwersum autorów fantasy.

Lista opowiadań najpopularniejszego polskiego autora obejmuje:

1. “Incydent w Mischief Creek”;
2. “Muzykanci”;
3. “W kraterze po bombie”.

W 2006 roku ukończona została druga saga pod tytułem “Saga o Reinewanie”. Jest ona poświęcona Europie średniowiecza, wojnom husyckim. W jej skład wchodzą dzieła “Tower of Jesters”, “God’s Warriors”, “Eternal Light”.

W styczniu 2009 roku ukazała się praca “Snake”, której wydarzenia rozgrywają się podczas wojny w Afganistanie, a głównym bohaterem jest prosty radziecki żołnierz.

Adaptacje “Wiedźmina”

O przygodach Wiedźmina powstały również komiksy, ozdobione rysunkami Bohuslava Polcha. Nad tekstem do nich pracował Matej Parowski.

Na początku października 2018 roku oficjalni przedstawiciele pisarza złożyli pozew do studia SD Projekt RED, które wydało serię gier poświęconych Wiedźminowi. Sapkowski domagał się wypłaty 6% tantiem. Jeśli warunek ten nie zostanie spełniony, pisarz zagroził skierowaniem sprawy do sądu.

Początkowo Sapkowski twierdził, że nie domaga się procentu od zysków. W 2002 roku sprzedał prawa do swoich książek studiu SD Projekt RED. Autor otrzymał wynagrodzenie w wysokości 35 tysięcy złotych.

W wywiadzie, który ukazał się w 2005 roku, Andrzej powiedział, że sprzedał prawa i postanowił nie ingerować w to, co będzie dalej. Mol zdał się na “specjalistów”.

W 2019 roku konflikt został zażegnany. Kwota odszkodowania, jaką studio wypłaciło autorowi, jest objęta tajemnicą. Wiadomo jedynie, że domagał się on kwoty 60 tysięcy złotych.

W grudniu 2019 r. CD Projekt RED podpisał nową umowę z Sapkowskim. Studio nabyło prawa do wydania:

• nowej serii gier wideo;
• gier planszowych;
• powieści graficznych i powiązanych produktów w uniwersum “Wiedźmina”.

Dziennikarze głosili wersję, że pieniądze mogą być potrzebne Sapkowskiemu na leczenie chorego syna. Spadkobierca niestety przegrał w 2019 roku.

Pisarz za pozew przeciwko studiu został mocno skrytykowany w mediach. Jeden z wybitnych polskich dziennikarzy nazwał go nawet “starym głupcem”. Podkreślając, że bez gier komputerowych książki Sapkowskiego nie byłyby tak rozpowszechnione. Pomogły one wypromować jego twórczość nie tylko w Europie, ale także daleko poza jej granicami.

Gry komputerowe na podstawie “Wiedźmina” cieszą się ogromną popularnością. Prace nad pierwszą z nich studio CD Projekt RED rozpoczęło w 2004 roku.

Gra została zaprezentowana w październiku 2007 roku. Kontynuacja została wydana w 2011 roku. Gra nosiła tytuł “Wiedźmin 2: Zabójcy Królów”.

Fani doczekali się sequela w maju 2015 roku. Trzecia część gry nosiła tytuł “Wiedźmin 3: Dziki Gon”. Twórcy obiecali wydać sequel.

Na szczególną uwagę zasługują ekranizacje najpopularniejszego dzieła Andrzeja Sapkowskiego “Wiedźmin”.

W 2001 roku polskie studio telewizyjne Heritage Films nakręciło serial telewizyjny o tej samej nazwie. Łącznie ukazało się 13 odcinków. Podstawą telewizyjnej sagi były powieści Heralte “Miecz przeznaczenia” i “Ostatnie życzenie”. Główną rolę w serialu zagrał Michał Żebrowski. Film wyreżyserował Marek Brodski. Później ukazał się 130-minutowy film na podstawie serialu.

W maju 2017 r. serwis streamingowy Netflix, wraz z Platige i Sean Daniel Company, ogłosił wydanie serialu opartego na dziełach “Wiedźmina”. Producentem wykonawczym projektu został Tomasz Bagiński, który ma na swoim koncie najbardziej prestiżową nagrodę w świecie kinematografii — “Oscara”. Do prac nad serialem zaangażowano również autora teledysków otwierających gry “Wiedźmin” i “Wiedźmin 2: Zabójcy Królów”. Scenariusz napisała Lauren Schmidt Hissrich. Pierwszy sezon wyreżyserowali Alik Sakharov, Alex Garcia Lopez, Charlotte Brandström i Mark Jobst.

Sapkowski został wymieniony w napisach końcowych jako konsultant kreatywny. W rzeczywistości jednak tak nie było. Pisarz stwierdził, że nie rozumie nic z produkcji seriali telewizyjnych i nie zamierza się w to angażować.

Projekt został zaprezentowany 20 października 2019 roku, ogólnie udało mu się oddać atmosferę oryginalnych dzieł. Jakość serialu “Wiedźmin” jest porównywalna z “Wikingami” i “Grą o tron”.

Pod koniec 2019 roku na ekrany trafił film fabularny polskiej produkcji “Pół wieku poezji później”. Fabuła tego obrazu rozgrywa się w świecie “Wiedźmina”. Taśma została stworzona na zasadach komercyjnych. Pracowali nad nią profesjonaliści w dziedzinie kinematografii.

Liczne i bardzo udane adaptacje “Wiedźmina” sprawiły, że książki polskiego pisarza science fiction stały się jeszcze bardziej popularne, zwiększyły sprzedaż wydań drukowanych.

Sapkowski jako osoba publiczna

Sapkowski regularnie uczestniczy w corocznym kongresie Europejskiego Stowarzyszenia Science Fiction. W 2002 r. pojechał do Chetebor w Czechach, w 2004 r. do Płowdiw w Bułgarii, a w 2008 r. do Moskwy.

W 2006 roku uczestniczył w Euroconie w Kijowie, kongres odbywał się w stolicy Ukrainy w kwietniu przez cztery dni.

Sapkowski jest częstym gościem wydarzeń literackich i kulturalnych w Polsce. Okresowo dzieli się swoimi opiniami i pozostawia komentarze na temat współczesnej literatury i społeczeństwa. Jego pozycja jest szanowana w świecie literackim.

Problemy i krytyka

Andrzej Sapkowski w swojej działalności twórczej spotyka się nie tylko z uznaniem swojego talentu, podziwem fanów, ale także z problemami, krytycznymi uwagami.

Niektórzy pisarze wytykają Andrzejowi nierzetelność faktów. Karzą go za to, że jego twórczość przesycona jest scenami erotycznymi. Twierdzą, że bohaterowie czerpią z nich prawdziwą przyjemność, a w średniowieczu tak nie mogło być. Kościół zabraniał takich rzeczy. Sapkowski obalił to stwierdzenie. Stwierdził, że Kościół owszem sprzeciwiał się hedonizmowi, ale bezskutecznie. W średniowieczu nikt nie rezygnował z cielesnych przyjemności.

Wokół praw do “Wiedźmina” toczyły się poważne batalie prawne. Gdyby dzieło nie odniosło takiego sukcesu, jest mało prawdopodobne, że skandal w ogóle by się wydarzył.

Wpływ na współczesną kulturę

Wpływ twórczości Sapkowskiego na współczesną kulturę i literaturę jest ogromny. Fani jego talentu są na całym świecie i z niecierpliwością czekają na wydanie nowych książek pisarza. Wkład Andrzeja Sapkowskiego w rozwój gatunku fantasy jest nie do przecenienia. Jego nazwisko na stałe wpisało się w polską i światową literaturę.

Stosunek do Andrzeja Sapkowskiego jako osoby może być bardzo różny, ale talentu pisarskiego nie można mu odmówić. “Saga o wiedźminie” to dzieło wybitne, którego żywot będzie długi. Ta książka będzie miała coraz więcej nowych fanów. Dzieła Sapkowskiego charakteryzują się oryginalnymi zwrotami akcji, autor nieustannie stara się zaskakiwać czytelników. Uniwersum “Wiedźmina” podbija swoją różnorodnością i nieszablonowością, ta książka naprawdę wciąga, podobnie jak inne dzieła wybitnego pisarza. Pozostawi po sobie wielką literacką spuściznę.