Stanisław Lem

Napisał tysiąc dzieł, z których około dwustu ujrzało światło dzienne. Nakłady liczone są w milionach, a powieści zostały przetłumaczone na ponad 40 języków świata.

Jego dzieła zanurzają czytelnika w przyszłość, związaną z perspektywami innowacyjnych technologii, ale jednocześnie z możliwymi ograniczeniami, które mogą pojawić się wraz z wyczerpaniem ziemskiego podglebia, a także w problemie interakcji z pozaziemskimi formami życia i cywilizacjami międzygalaktycznymi.

Biografia

Stanisław Lem urodził się w mieście Lwów (w określonym czasie terytorium to należało do Polski) 12 września 1921 roku, w rodzinie odnoszącego sukcesy lekarza.

Jego ścieżka życiowa jest pełna nie tylko rozwoju i osiągnięć twórczych, ale także przyćmiona wieloma tragicznymi i traumatycznymi okresami, które są związane z globalnymi wydarzeniami historycznymi i losami współobywateli.

Pisarz zmarł 27 marca 2006 roku. Pochowany został na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie.

Na jego grobie widnieje oryginalny i dumny napis w języku łacińskim:

Zrobiłem, co mogłem, kto może, niech zrobi lepiej.

Wczesne lata

Wiele wydarzeń z życia światowej sławy pisarz opisuje w autobiograficznych pracach i esejach, za szczególnie pouczającą uważa się powieść “Wysoki Zamek”.

To tutaj autor zagłębia się w okresy dzieciństwa i dorastania, a także zadaje pytania dotyczące rozwoju ludzkiej osobowości i procesów historycznych w kontekście kraju, ideologii i przyszłości. Ponadto zwraca szczególną uwagę na szczegółowe i świadome analizy fenomenologii twórczości artystycznej.

Rodzina Lema była niewielka — był jedynym dzieckiem swoich rodziców. W przeciwieństwie do rodziny, w której dorastał jego ojciec, która była liczna (siedmioro rodzeństwa), a krewnych było całkiem sporo.

Stanisław Lem w swoich wspomnieniach entuzjastycznie wspomina urodę własnej babci i szczególnie ciepłą, przepełnioną prawdziwą miłością relację między nią a dziadkiem.

Ojciec — Samuel Lem pracował jako otolaryngolog i był właścicielem drogich rodzinnych posiadłości. Matka — Sabine Waller zajmowała się obowiązkami domowymi.

Samuel był zamożnym człowiekiem, ale zajętym, jego syn nie miał wystarczająco dużo czasu.

Stanisław dorastał w dobrobycie (przestronne mieszkanie, wiele zabawek i książek), jego wychowaniem zajmowała się głównie guwernantka Francuzka.

Wspominając własne dzieciństwo, przyszły pisarz zauważa zamiłowanie do czytania od najmłodszych lat. Potrafił czytać i pisać już w wieku czterech lat, a także odkrył w sobie zamiłowanie do konstruowania i modelowania.

Jednocześnie nazywa siebie “potworem” w dzieciństwie, wierząc, że robił tylko to, co utrudniało życie wszystkim wokół niego.

W młodym wieku uczęszczał do gimnazjum z zaawansowaną nauką języka niemieckiego, w którym to okresie był uważany za jedno z najzdolniejszych dzieci w południowej Polsce pod względem IQ.

W 1939 r. ukończył szkołę z najwyższymi ocenami ze wszystkich przedmiotów, jednocześnie uzyskując prawo jazdy.

Lem podczas II wojny światowej

1 września 1941 r. nazistowskie Niemcy zaatakowały Rzeczpospolitą Obojga Narodów i od tego dnia Lwów był systematycznie bombardowany.

12 września walki toczyły się już na obrzeżach miasta, a w ciągu 10 dni wojska radzieckie wkroczyły do osady i zajęły ją.

W listopadzie tego samego roku cała Zachodnia Ukraina znalazła się pod okupacją ZSRR.

Swiatosław Lem sam zauważył odrzucenie przez sowieckich żołnierzy i oficerów NKWD.

Bał się wstąpić do Armii Czerwonej. Na szczęście komisja poborowa uznała go za niezdolnego do służby ze względów zdrowotnych.

Wykorzystując stare znajomości ojca, Lem zapisał się do Lwowskiego Instytutu Medycznego.

Jednak od czerwca 1941 r. zajęcia na uczelni zostały zawieszone z powodu nowej okupacji, tym razem niemieckiej.

Po wkroczeniu wojsk hitlerowskich niemal natychmiast rozpoczęły się pogromy Żydów, co było straszliwą tragedią dla ludności, o której nie zapomniano do dziś.

Sam Lem rzadko wspominał ten traumatyczny okres i trudno powiedzieć, jak udało mu się przeżyć w tamtym czasie, ale wspomina, że podczas pogromów był zmuszony brać udział w transporcie zwłok.

Powieść “Głos Boga”, napisana w 1968 roku, dotyka strasznych doświadczeń autora z tamtego okresu.

Jesienią 1941 r. Stanisławowi Lemowi udało się zdobyć pracę, gdzie zajmował się mechaniką samochodową, elektryką samochodową i przygotowywaniem materiałów nadających się do recyklingu.

Przez pewien czas przyszłemu pisarzowi i jego rodzinie udawało się uniknąć deportacji do getta we Lwowie.

Ponadto później przyznał, że był blisko antyfaszystowskiego podziemia.

Niemal cała rodzina Lema, w tym liczni krewni, zginęła we wczesnych latach II wojny światowej. Niektórzy — podczas rozstrzeliwań organizowanych przez władze sowieckie, inni — tuż przed okupacją niemiecką lub podczas nazistowskich pogromów, jeszcze inni — w obozie koncentracyjnym w Bełżentach.

Przeżyli tylko bliscy krewni i starszy kuzyn, pisarz Jan Marian Hescheles.

Późną zimą 1943 r. Niemcy kończyli przeczesywanie pozostałych Żydów, a Lem zaczął się ukrywać. W swoich wspomnieniach niewiele mówi o tym okresie i nie wiadomo, co robił do 1944 r., przed wyzwoleniem miasta z rąk niemieckich.

Po przywróceniu władzy radzieckiej rodzina nie mogła wrócić do własnego mieszkania, ponieważ zostało ono przydzielone według uznania władz. W lipcu 1945 roku zamieszkali więc u przyjaciół w Krakowie, pozostawiając cały swój dobytek, w tym bogatą bibliotekę.

Początek kariery literackiej

W latach powojennych Stanisław kontynuował studia na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Jagiellońskiego. Tam poznał profesora Mieczysława Chojnowskiego, którego uważa się za pierwowzór szalonych naukowców z powieści Lema. Postaci te są władcze, prawdomówne i skłonne do archaizmów językowych.

Pod koniec studiów w 1948 roku Światosław Lem odmówił przystąpienia do egzaminów, chcąc uniknąć losu lekarza wojskowego. Później podjął pracę jako ginekolog i choć jego kariera medyczna nie trwała długo, odebrał 26 porodów.

Okres ten odcisnął również głębokie pozytywne piętno, odzwierciedlone w późniejszych pracach, w których lekarze są przedstawiani jako osoby współczujące i zatroskane o przedstawicieli ludzi i kosmitów.

Nawet w latach szkolnych kreatywność w gatunku literackim była dla Lema ważna. Pisał wiersze i był członkiem koła młodych autorów Związku Literatów Polskich w Krakowie.

Droga pisarza w pierwszych latach powojennych nie była do końca udana.

Próbował współpracować z różnego rodzaju czasopismami, napisał wiele esejów, niewielkich powieści detektywistycznych, opowiadanie o Holokauście, powieść fantastyczną “Człowiek na Marsie”, 17 opowiadań prozą, 12 wierszy i przekład rosyjskiego poematu.

Do wszystkich tych dzieł autor nigdy nie przywiązywał większej wagi i przez całe życie twierdził, że zostały one napisane bardziej w celu zarobienia pieniędzy.

Za jego pierwsze większe dzieło uważa się powieść, której fabuła związana jest z okupacją hitlerowską — “Szpital Przemienienia”.

Pomimo zainteresowania literaturą Lem nadal praktykował medycynę, a pod koniec lat 40. pracował jako młodszy asystent na uniwersytecie, gdzie poznał swoją przyszłą żonę Barbarę Leśniak (1930-2016).

Do dyspozycji wybranki Stanisław Lem musiał dochodzić około trzech lat. Ponieważ (według Barbary) przerażał ją niestandardowym zachowaniem, dziwnymi fabrykacjami i nadmiernie rozwiniętą intelektualnością.

W tym okresie, dla kręgu bliskich znajomych, pisarz prezentuje powieść “Niski kult”, w której wyśmiewa stalinizm.

Dzieło to zostało uznane za zaginione i opublikowane dopiero w 2009 roku.

Pomimo poglądów jasno wyrażonych w powieści, współcześni zauważają, że idee komunistyczne w ogóle inspirowały Lema. I tak w opublikowanym w 1953 roku artykule “Imperializm na Marsie” kapitalizm przedstawiony jest jako straszna przyszłość, a ideologia socjalistyczna jako obiecujący kierunek.

Lata te były dopiero początkiem długiej i owocnej kariery twórczej.

Jego zasługi zostały docenione wieloma wyróżnieniami, nagrodami i tytułami.

Stanisław Lem posiadał wysokie polskie odznaczenia państwowe (“Złoty Krzyż Zasługi”, “Order Odrodzenia Polski”, “Order Orła Białego”, krzyże oficerskie oraz Nagrodę Państwową I stopnia za twórczość literacką).

Posiadał również tytuł doktora honoris causa Politechniki Wrocławskiej, a także Uniwersytetów Lwowskiego, Opolskiego i Jagiellońskiego.

Wkład w science fiction

Krytycy i literaci zauważyli ewolucyjny rozwój twórczości Lema w trakcie jego kariery pisarskiej.

Na przykład pierwsze ważne książki Stanisława Lema (Obłok Magellana i Szczur w labiryncie) były przepełnione optymizmem i wiarą w postępową przyszłość.

Później pisarz zanurza czytelników w parodystycznych opowieściach kosmonauty w cyklu “Dzienniki gwiazdowe Iona Tykhoia” i pobudza ich do myślenia o globalnej przyszłości.

W powieści “Eden” autor pokazuje, jak może wyglądać najgorszy scenariusz ewolucji światów.

Za wybitne dzieło pisarza uważa się dystopię “Powrót z gwiazd”, w której bohater, nieobecny na Ziemi przez sto lat i przebywający na ekspedycji, odnajduje swoją rodzinną planetę spokojną i dostatnią.

W powieści “Niezwyciężony” ziemscy odkrywcy napotykają cywilizację robotów, które doświadczają własnego postępu ewolucyjnego.

Dzieło “Solaris” nie tylko porusza temat interakcji z obcą inteligencją, ale jest również uznawane za jedno z najlepszych w gatunku science fiction.

Na podstawie tej powieści powstało wiele filmów (“Solaris” Andrieja Torkowskiego, “Layer Cake” Andrzeja Wajde, “Sandwich” Piotra Steina).

Za bardzo ciekawe i nietypowe dzieło literackie uważa się zbiór “Pustka absolutna” (16 opowiadań), które przedstawione są w formie ironicznych recenzji nieistniejących dzieł fikcyjnych autorów.

Za jedno z ostatnich imponujących dzieł uważa się powieść “Fiasko”, napisaną w 1987 roku.

W latach 90. ukazał się zbiór “Megabit Bomb”, w którym autor pogrąża się w refleksjach na temat technologii komputerowej. W czasach, gdy nie było pytań o Internet jako możliwy niezależny organizm.

Sam Stanisław Lem uważał, że fantastyka nie jest celem dzieła, ale środkiem do poznania człowieczeństwa i osobowości.

Jego utwory fantastyczne cechuje realizm, gdzie każe myśleć o problemach, które mogą pojawić się za lata, dekady czy stulecia. Cechuje je także racjonalizm, gdyż autor pisał tylko o tym, w co można wierzyć, o tym, co rzeczywiście może się kiedykolwiek wydarzyć.

Wątki filozoficzne w twórczości Lema

Jednym z najważniejszych dzieł filozoficznych Stanisława Lema jest “Suma technologii”, która ukazuje zagadnienia wyprzedzające rzeczywistość, w tym tematy związane z wirtualną rzeczywistością, tworzeniem innych światów i rozwojem sztucznej inteligencji.

W niemal wszystkich najważniejszych dziełach można się zorientować, że bazują one na ilustracjach opartych na teoretycznych rozważaniach filozoficznych.

Tam, gdzie rozważane są prawa społeczne i naturalne, kwestie religijne i ewolucyjne, w tym cybernetyka, informatyka, rzeczywistość wirtualna, perspektywy sztucznej inteligencji, kosmologia i kosmogonia.

Wszystkie refleksje filozoficzne wyrastają z osiągnięć nauk przyrodniczych XX wieku.

Sam autor twierdził, że literatura pozwala zaprzeczać samemu sobie w aspektach filozoficznych, a także kwestionować to, co zostało powiedziane wcześniej, tworząc przy tym atrakcyjne fikcyjne światy, w których z przyjemnością można się zanurzyć.

Tak jest w przypadku powieści “Inspekcja na miejscu”, w której bohater spędza czas na długich lotach kosmicznych, na rozmowach z wielkimi myślicielami.

Książek Stanisława Lema nie można nazwać prostymi ze względu na mnogość powiązanych ze sobą i głębokich problemów.

Jednocześnie sam pisarz uważał, że myśl nie jest modą, ale osobistym i ważnym składnikiem osobowości.

Jednym z głównych pytań filozofii Lema jest możliwość tworzenia i doskonalenia się człowieka pod wpływem jego ogólnych elementów kulturowych.

Główne pytania dotyczą tego, dokąd nieustanny wzrost dobrobytu doprowadzi ludzkość i indywidualną osobowość, czy “utopie sytości” doprowadzą do dziwacznych odmian piekła, czy do “elektronicznego wieku jaskiniowego”?

Wpływ i dziedzictwo

Dzięki twórczości Światosława Lema świat ujrzało ponad 40 znaczących dzieł (powieści, nowele, sztuki teatralne, scenariusze i monografie), ponad 150 opowiadań pojedynczo i w ramach różnych cykli, ponad 1,5 tysiąca artykułów i czterysta interesujących wywiadów.

Jego sukces i popularność wynikają z literackiego charakteru twórczości, aspektów społeczno-kulturowych i zainteresowań naukowych.

W Polsce, w krajach europejskich i w Związku Radzieckim renoma i autentyczne zainteresowanie twórczością Lema były bardzo wysokie, autor był znany zarówno masowemu, jak i elitarnemu czytelnikowi, ale uważał, że jego twórczość nie jest dostatecznie rozumiana.

Od początku lat 90. badania naukowe nad twórczością Lema nabrały bezprecedensowego tempa, a analizy jego pracy dotarły do światowych gazet.

Wpływ na literaturę i inne dziedziny

Literacki wkład pisarza wciąż oceniany jest biegunowo. Nie ulega jednak wątpliwości, że jego twórczość powinna być przedmiotem badań i analiz specjalistów z różnych dziedzin (literaturoznawstwa, językoznawstwa, futurologii, filozofii i innych).

Badacze zauważają, że nowatorskie podejście Lema absolutnie wykracza poza główny nurt literacki czy filozoficzny.

Ponadto lingwiści i językoznawcy zauważają, że niektóre słowa wymyślone przez autora wyszły poza jego twórczość i kontynuowały swój żywot w dziełach artystycznych innych pisarzy, publicystów i blogerów, takich jak “fantomatyka”, “girokracja”, “cyberotyka”, “nekrosfera”, “gastronautyka”, “zazvezdenie”). A także terminy, które stały się naukowe (“mindnaping” — porwanie umysłu, “kidnaping” — porwanie).

Sam pisarz uważał, że percepcja czytelnika jest podstawą do kształtowania osobistej opinii i struktury zachowania.

Współczesne znaczenie jego dzieł

Wiele dzieł Światosława Lema nazywanych jest “wyprzedzającymi czas”.

“Obłok Magellana” pokazuje interesującą sieć złożoną z kryształów kwarcu, na które może wpływać prąd. To właśnie one stanowiły światową bibliotekę trioniczną, w której przechowywane są bez wyjątku wszystkie owoce aktywności umysłowej człowieka. Każdy Ziemianin mógł z niej korzystać. Jest to uderzająco podobne do Internetu.

Tutaj autor opisał również technologie podobne do współczesnych drukarek 3D. Mówił też o urządzeniach przesyłających zapachy. Jest to coś, nad czym naukowcy wciąż pracują.

“Astronauci”, napisani w 1950 roku, “przewidzieli” pojawienie się urządzeń na drucie magnetycznym, który jest podobny do nowoczesnych kart pamięci flash, które pomogły ulepszyć sposób przechowywania informacji.

W powieści “Powrót z gwiazd” przedstawiono model przypominający jednostronicową książkę, w której strony można przewracać za pomocą dotyku. Teraz taka funkcja jest dostępna dla każdego w każdym smartfonie.

W tej samej pracy opisano kalstery, podobne w funkcjonalności do współczesnych kart bankowych.

Oprócz technologicznych i rewolucyjnych pomysłów zawartych w dziełach Lema, czasami pojawiają się również dość ciekawe potwierdzenia jego przewidywań.

Na przykład przedmowa do “Nekrobii”, opublikowanej w 1973 roku, opisywała zdjęcia rentgenowskie jako przedmiot sztuki pięknej, a w 2011 roku w Kalifornii odbyła się wystawa Nicka Veaseya, na której dzieła sztuki zostały stworzone za pomocą sprzętu rentgenowskiego.

Sam Lem uważał, że po prostu rozmyślał i zadawał sobie pytania, na które sam musiał znaleźć odpowiedzi.

Jego zdaniem większość znanych na świecie przewidywań jest “powierzchowna” i abstrakcyjna.

Stanisław Lem zauważył:

Do akceptacji i opanowania technologii, zwłaszcza biotechnologii i nanotechnologii, a także perspektywy ogromnej mocy obliczeniowej komputerów, która rysuje się na horyzoncie, ludzkość jest zupełnie nieprzygotowana w związku z istniejącym podziałem politycznym i konfrontacją kulturową.

Zdaniem pisarza, technologia w większości skupia się jedynie na wąskich, konkretnych celach i lokalnych, wybiórczych działaniach, które prowadzą do erozji kultury poprzez niszczenie podstawowych wartości instytucjonalnych.

Nasza cywilizacja staje się coraz bardziej złożona technologicznie, a jednocześnie uproszczona kulturowo — to punkt, który Lem uznał za ważny dla czytelnika w sensie ogólnym oraz dla jednostki i w kontekście indywidualnym.

Wszelkie możliwe ludzkie metody twórcze i rozwoju osobistego mogą stać się uniwersalną ideologią ludzkości i najważniejszym motorem kulturowo-ewolucyjnym.

Ogólnie rzecz biorąc, fenomen popularności i wyjątkowości dzieł Światosława Lema wiąże się z faktem, że prace twórcze są pisane na przecięciu filozofii, literatury, cybernetyki, nauk technicznych, kulturoznawstwa i futurologii.