Krzysztof Penderecki

Dzieciństwo Krzysztofa Pendereckiego

Krzysztof Penderecki urodził się 23 listopada 1933 roku w Dębicy. W jego rodzinie przeplatały się korzenie ormiańskie, niemieckie i polskie: dziadek kompozytora był niemieckim ewangelikiem, a babka, pochodząca ze Stanisławowa (dzisiejszy Iwano-Frankowsk), była Ormianką. Rodzina była dumna ze swoich muzycznych tradycji, choć nie zajmowała się muzyką zawodowo, a jedynie amatorsko: dziadek Robert Berger był dyrektorem banku, a ojciec Tadeusz Penderecki prawnikiem.

Naukę muzyki Krzysztof rozpoczął od prywatnych lekcji gry na fortepianie, które szybko mu się znudziły. Ale jego prawdziwa miłość do muzyki narodziła się, gdy usłyszał, jak jego ojciec gra na skrzypcach. Wydobycie czystego dźwięku z fortepianu jest łatwe nawet dla dziecka, ale stworzenie harmonijnego brzmienia ze strun skrzypiec to prawdziwa sztuka. Młody Krzysztof postanowił zostać wirtuozem i po ukończeniu szkoły doskonalił swoje umiejętności wykonując sonaty Bacha. Jako uczeń założył zespół muzyczny i ożywił życie muzyczne Dębicy. Później przeniósł się do Krakowa i rozpoczął studia kompozytorskie w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej, które ukończył w 1958 roku.

Te wczesne lata życia Krzysztofa Pendereckiego położyły podwaliny pod jego późniejszą błyskotliwą karierę w świecie muzyki, która ostatecznie przyniosła mu międzynarodowe uznanie i głęboki szacunek.

Studia i pierwsze sukcesy

W połowie lat 70. Penderecki został profesorem w Yale School of Music, a w latach 1972-1987 pełnił funkcję jej rektora.

W 1959 roku, kiedy ogłoszono wyniki II Konkursu Młodych Związku Kompozytorów Polskich, okazało się, że Krzysztof Penderecki, 28-letni asystent na Wydziale Kompozycji, zdobył wszystkie trzy pierwsze nagrody. Nagrodzono jego kompozycje Strofy na sopran, recytatyw i dziesięć instrumentów, Emanacje na dwie orkiestry smyczkowe oraz Psalmy Dawida na chór mieszany, smyczki i perkusję. Po wykonaniu na Warszawskiej Jesieni partytura Stanzas trafiła do niemieckiego wydawcy Hermanna Mecka i wkrótce utwór był wykonywany w całej Europie. Penderecki otrzymał zaproszenie na słynny Donaueschinger Festival, oficjalnie znany jako Donaueschinger Musiktage, który jest jednym z najstarszych i najbardziej prestiżowych festiwali muzyki współczesnej na świecie. Został założony w 1921 roku w Niemczech i jest poświęcony innowacyjnej muzyce i eksperymentalnym projektom w dziedzinie muzyki współczesnej. Festiwal gościł takie sławy jak: Paul Hindemith, Pierre Boulez, Ludwig van Beethoven, Luigi Nono, Karlheinz Stockhausen, Igor Strawiński i inni. Festiwal jest ważną platformą dla światowych prawykonań i ma znaczący wpływ na rozwój muzyki współczesnej.

W 1960 roku Krzysztof skomponował utwór 8'37 (8 minut i 37 sekund), który rok później zdobył nagrodę Tribune Internationale des Composers UNESCO w Paryżu, prestiżowe wyróżnienie przyznawane najlepszej muzyce współczesnej na arenie międzynarodowej. Utwór ten, później przemianowany na Lament Ofiar Hiroszimy, był transmitowany przez stacje radiowe na całym świecie, a Penderecki szybko stał się czołowym przedstawicielem muzycznej awangardy swoich czasów.

Międzynarodowe uznanie

Swój status innowatora w świecie muzyki Krzysztof Penderecki mógł potwierdzić niezwykłymi Fluorescencjami, których premiera odbyła się w 1962 roku na festiwalu w Donaueschingen w Niemczech. W utworze tym kompozytor wykorzystał nie tylko tradycyjne instrumenty dużej orkiestry symfonicznej, ale także wprowadził szereg zupełnie niekonwencjonalnych obiektów do tworzenia dźwięków. Wśród nich znalazła się zawieszona metalowa blacha imitująca odgłos grzmotu, gwizdki, kawałki szkła i metalu pocierane pilnikiem, grzechotki, dzwonek elektryczny, piła, maszyna do pisania i syrena. Nawet tradycyjne instrumenty w tej kompozycji brzmiały nietypowo, gdyż dźwięki zostały z nich wydobyte za pomocą niekonwencjonalnych metod.

Po premierze Fluorescencji Penderecki stał się znany w świecie muzycznym. Prawdziwe uznanie przyniosła mu jednak premiera Pasji według św. Łukasza w 1966 roku w katedrze w Münster w Niemczech. Dzieło to oznaczało jego zerwanie z radykalną awangardą, ponieważ kompozytor stworzył utwór dostępny dla szerokiej publiczności, o jasnym znaczeniu, strukturze i głębokiej intensywności emocjonalnej.

Nie obchodzi mnie, czy moje Pasje nazywane są tradycyjnymi czy awangardowymi. Dla mnie są one po prostu autentyczne. I to mi wystarczy." - Krzysztof Penderecki

Takie podejście pozwoliło mu znaleźć równowagę między złożonością formy muzycznej a emocjonalną przystępnością, co ugruntowało jego reputację jako jednego z najwybitniejszych kompozytorów swoich czasów.

Holokaust

Krzysztof Penderecki często poruszał w swoich utworach temat Holokaustu i żydowskiego dziedzictwa przedwojennej Polski, co często znajduje odzwierciedlenie w motywach klezmerskich i ciągłym doświadczaniu tej tragedii. W 1963 roku Penderecki stworzył naturalistyczne słuchowisko Brygada Śmierci, oparte na tekście Leona Wieliczkera, członka Sonderkommando, jednostki stworzonej przez nazistów w celu ukrycia śladów ich straszliwych zbrodni. Leon Welichker, żydowski więzień, który przeżył i zachował swój pamiętnik, posłużył za podstawę tej sztuki.

Premiera sztuki odbyła się w 1964 roku w Warszawie, a narratorem był Tadeusz Łomnicki. Scenę oświetlały dwa reflektory, jeden w kolorze zgaszonego błękitu, a drugi krzyczącej czerwieni, co podkreślało głęboki dramatyzm wydarzenia. Tekst Welichkera, będący jednym z najbardziej wstrząsających świadectw Holokaustu, pozostał w spektaklu niezmieniony, a Penderecki dodał jedynie efekty dźwiękowe stworzone przez Józefa Patkowskiego w Studiu Eksperymentalnym Polskiego Radia.

Krytycy chwalili wielką odwagę Pendereckiego w łączeniu realistycznego dokumentu z oprawą dźwiękową, która przypominała dzieło artystyczne:

Zaskakuje mnie, że artysta kalibru Pendereckiego mieszałby realistyczny dokument z próbą aranżacji akustycznej, która od razu nasuwa skojarzenia z dziełem sztuki. Sztuka kończy się tam, gdzie zaczyna się prawdziwy realizm." - Zygmunt Mycelski

Dzieło to, zaprezentowane publiczności koncertowej siedzącej w ciepłej sali na wygodnych fotelach, zdawało się odwoływać do najgorszych ludzkich instynktów - Jarosław Iwaszkiewicz

Polskie Requiem i Symfonie

Krzysztof Penderecki skomponował swoją pierwszą symfonię w 1973 roku. Jej premiera odbyła się w tym samym roku w Peterborough, gdzie wykonała ją London Symphony Orchestra pod batutą samego kompozytora. W książce Labirynt czasu (Warszawa 1997, s. 50) Penderecki zanotował:

Moja pierwsza symfonia powstała w 1973 roku, kiedy miałem 40 lat. Próbowałem wtedy podsumować dwadzieścia lat moich muzycznych doświadczeń - czas awangardowych, radykalnych poszukiwań. Było to podsumowanie tego, co byłem w stanie powiedzieć jako artysta awangardowy. Cztery symetryczne części - Arche I, Dynamis I, Dynamis II, Arche II - świadczyły o pragnieniu zbudowania świata na nowo. Wielkie zniszczenie - zgodnie z logiką awangardy - oznaczało również pragnienie nowej kosmogonii

W kolejnych symfoniach Penderecki porzucił awangardowy język i zaprzestał dźwiękowych eksperymentów. W drugiej symfonii, zatytułowanej "Wigilijna", pojawia się krótki cytat z kolędy "Cicha noc". Trzecia symfonia porównywana jest do twórczości Antonína Dvořáka, a czwarta, zatytułowana Adagio, stanowi wspaniały komentarz do języka symfonicznego. Kompozycje te wyraźnie pokazują kierunek, w którym rozwinie się przyszła twórczość kompozytora.

W 1980 roku Penderecki rozpoczął pracę nad Polskim Requiem, dziełem dedykowanym ofiarom Grudnia 1970 ("Lacrimosa"), kardynałowi Wyszyńskiemu ("Agnus Dei"), Powstaniu Warszawskiemu, św. Maksymilianowi Kolbe ("Dies irae") i ofiarom Katynia ("Libera me, Domine").

Gdyby nie ogólna sytuacja polityczna, gdyby nie Solidarność, nie stworzyłbym Requiem, choć ten temat interesował mnie od dawna. Robiąc Requiem, chciałem zająć konkretne stanowisko i pokazać, po czyjej jestem stronie - Krzysztof Penderecki.

Krytycy odnieśli się do tego dzieła w bardzo różny sposób, Dorota Schwartzman nazwała muzykę Pendereckiego "muzyką moralnego szantażu", a Andrzej Chłopiecki użył terminu "sacro polo" do opisania takich dzieł. Chłopiecki uwspółcześnił termin "socrealizm liturgiczny". Stefana Kiselewskiego na określenie pompatycznych (i często niewyszukanych) oratoriów i innych form charakterystycznych dla przełomu lat 70. i 80. XX wieku, po które regularnie sięgali polscy kompozytorzy.

Krzysztof Penderecki w kinie

Krzysztof Penderecki stworzył muzykę do jednego filmu fabularnego - Rękopisu znalezionego w Saragossie Wojciecha Jerzego Hassa. Ścieżka dźwiękowa do tego kultowego filmu powstała w Studiu Eksperymentalnym Polskiego Radia (SEPR). Kompozytor wykorzystał w niej melodie stylizowane na muzykę dawną, przeplatane niepokojącymi dźwiękami syntezatorów i maszyn SEPR, gdzie Penderecki pracował w latach 1958-1962.

Chociaż Penderecki nigdy nie uczynił muzyki filmowej swoim głównym zajęciem, jego kompozycje często można usłyszeć w wielu znanych filmach. Kompozycje Pendereckiego można usłyszeć w takich filmach jak Lśnienie Stanleya Kubricka, Egzorcysta Williama Friedkina czy Maska braci Quaye. Reżyserzy, będąc pod wrażeniem plastyczności jego muzyki, wielokrotnie prosili kompozytora o zgodę na wykorzystanie jego nagrań w swoich filmach. W filmach tych wykorzystano wcześniejsze utwory kompozytora, nadając im nowe życie i kontekst w kinie.

Nagrody i wyróżnienia

Krzysztof Penderecki otrzymał wiele nagród i wyróżnień w trakcie swojej wybitnej kariery:

1. 1959: na Konkursie Młodych Związku Kompozytorów Polskich zdobył trzy pierwsze nagrody za kompozycje: "Stanzas" na sopran, recytatyw i 10 instrumentów (1959), "Emanacje" na dwie orkiestry smyczkowe (1958-1959) oraz "Psalmy Dawida" na chór mieszany, smyczki i perkusję (1958);
2. 1961: Nagroda Międzynarodowej Trybuny Kompozytorów UNESCO za utwór "Lament ofiar Hiroszimy" na 52 smyczki (1959-1961);
3. 1962: pierwsza nagroda za Kanon na 52 smyczki i nagranie magnetofonowe;
4. 1967 i 1968: dwukrotny laureat Prix Italia: w 1967 za Passio et mors Domini Nostri Jesu Christi secundum Lucam na trzy głosy solowe, recytatyw, trzy chóry mieszane, chór chłopięcy i orkiestrę (1963-1966) oraz w 1968 za Dies irae na trzy głosy solowe, chór mieszany i orkiestrę (1967);

Inne znaczące nagrody

• Nagroda Państwowa I stopnia (1968, 1983);
• Nagroda Związku Kompozytorów Polskich (1970);
• Nagroda Gottfrieda von Herdera (1977);
• Nagroda Jana Sibeliusa (1983);
• Premio Lorenzo Magnifico (1985);
• Nagroda Carla Wolfa Fundacji Izraelskiej (1987);
• Nagroda Grammy: Cztery nagrody (1968 - Trustees Special Merit Award, 1988, 1999 - dwie, 2017);
• Wielki Krzyż Orderu Zasługi Republiki Federalnej Niemiec (1990);
• Nagroda Gravemeyera Uniwersytetu w Louisville (1992);
• Nagroda Międzynarodowej Rady Muzycznej UNESCO (1993);
• Order Zasługi dla Kultury Księstwa Monako (1993);
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1993);
• Austriacka nagroda honorowa za osiągnięcia naukowe i artystyczne (1994);
• Nagroda Pro Baltica (1995);
• Tytuł Commandeur dans l'Ordre des Arts et des Lettres (1996);
• Nagroda Muzyczna Miasta Duisburg (1999);
• AFIM Indie Award (1999);
• MIDEM Classical Award dla najlepszego żyjącego kompozytora roku (2000);
• Ordine al Merito della Repubblica Italiana (2000);
• Premio Principe de Asturias de las Artes (2001);
• Grand Prix Fundacji Kultury (2002);
• Nagroda Romano Guardiniego (2002);
• Preis der Europäischen Kirchenmusik (2003);
• Medal Fundacji Judaica (2003);
• Praemium Imperiale (2004);
• Order Orła Białego (2005);
• Tytuł Komandora Orderu Trzech Gwiazd Republiki Łotewskiej (2006);
• Doroczna Nagroda Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (2008);
• Nagroda Józefsa Helmonskisa (2008);
• Złoty Medal Ministra Kultury Republiki Armenii (2008);
• Orły Film Award 2008 za muzykę do filmu Katyń;
• Grand-Croix de l'Ordre "Pro Merito Melitensi" (2011);
• Nagroda "Ku Spotkaniu" dla Marszałka Senatu Rzeczypospolitej Polskiej i Przewodniczącego Rady Federacji Zgromadzenia Federalnego Federacji Rosyjskiej (2011);
• Nagroda Polskiej Akademii Telewizyjnej - Złoty Super Wiktor dla największej osobowości (2011);
• Odznaka Honorowa Województwa Podlaskiego (2013);
• Złota Odznaka Honorowa za Zasługi dla Województwa Małopolskiego (2013).

Tytuły honorowe

Krzysztof Penderecki otrzymał liczne tytuły doktora honoris causa różnych uniwersytetów na całym świecie, w tym Uniwersytetu w Rochester, Uniwersytetu Georgetown w Waszyngtonie, Uniwersytetu Warszawskiego, Uniwersytetu Yale w New Haven i wielu innych.

Twórczość literacka

W 1997 roku Krzysztof Penderecki opublikował książkę Labirynt czasu. Pięć wykładów na koniec wieku (Warszawa, Presspublica).

Festiwale ku czci Krzysztofa Pendereckiego

W dniach 16-23 listopada 2018 r. w różnych miastach Polski odbył się Festiwal Krzysztofa Pendereckiego z okazji 85. urodzin kompozytora, obejmujący szeroki zakres jego twórczości. W festiwalu wzięły udział czołowe polskie i zagraniczne orkiestry, chóry i soliści, w tym Filharmonia Narodowa, Filharmonia Krakowska i Filharmonia Narodowa.

Podobny festiwal odbył się również w 2013 roku z okazji 80. urodzin kompozytora, kiedy to w ramach festiwalu odbyły się koncerty w różnych miastach Polski, podczas których wykonano najsłynniejsze dzieła Pendereckiego, takie jak Lament Ofiar Hiroszimy, Seminarium czy Siedem Bram Jerozolimy. Szczególnym wydarzeniem było światowe prawykonanie Polskiego Requiem w rozszerzonej wersji, które wywołało ogromny odzew zarówno wśród publiczności, jak i krytyków.

Festiwale te stały się ważnymi wydarzeniami kulturalnymi w Polsce i miały na celu nie tylko uhonorowanie wybitnego kompozytora, ale także promocję jego bogatej spuścizny muzycznej wśród szerszej publiczności. Dzięki takim wydarzeniom twórczość Pendereckiego stała się jeszcze bardziej popularna zarówno w Polsce, jak i za granicą.